قورئان له هاویندا دابه‌زیوه، له بیست و پێنجی ره‌مه‌زاندا. دابه‌زینی قورئانی پیرۆز وه‌کو زانایانی ئیسلام له سه‌ری باسیان کردووه دوو مه‌رحه‌له‌ی هه‌یه: مه‌رحه‌له‌ی یه‌که‌م ئه‌وه‌یه که هاتۆته خواره‌وه بۆ «بیت العزّة» له ئاسماندا که له‌سه‌ر ئاستی که‌عبه‌یه له ئاسمانی دنیادا؛ قورئان یه‌که‌م جار هاتۆته خواره‌وه بۆ ئه‌وێ. خوای گه‌وره‌ش مه‌به‌ستی له‌وه‌یه که ده‌فه‌رموێت: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» [القدر: 1]؛ «ئێمه به‌ڕاستی قورئانمان دابه‌زاندۆته خواره‌وه له شه‌وێکی به‌فه‌ڕو ڕێزداردا که شه‌وی قه‌دره» یان ده‌فه‌رموێت: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ» [الدّخان: 3]؛ «به‌ڕاستی ئێمه له شه‌وێکی به فه‌ڕو پیرۆزدا (که شه‌وی قه‌دره) دامانبه‌زاندۆته خواره‌وه، بێگومان ئێمه هه‌میشه بێدارکه‌ره‌وه‌ی به‌نده‌کانمانین». که ده‌شفه‌رموێ: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» [البقرة: 185]؛ «مانگی ره‌مه‌زان (ئه‌و مانگه‌یه) كه قورئانی تێدا هاتۆته خواره‌وه»، ئه‌و شه‌وه بیست و پێنجی مانگی ره‌مه‌زان بووه. جا خودی که‌لیمه‌ی ره‌مه‌زان له «رَمضاء»ه‌وه هاتووه واته ئه‌و کاته‌ی که زیخ و چه‌و ئه‌وه‌نده گه‌رم ده‌بن وه‌کو ئه‌وه وایه که سوور بووبنه‌وه له گه‌رمادا، بۆیه کاته‌که‌ی هاوین بووه. ئه‌مانه ده‌لیلن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که قورئانی پیرۆز به یه‌ک جار له «لوح المحفوظ»ه‌وه هاتۆته خواره‌وه بۆ «بیت العزّة» له‌و شه‌وه پیرۆزه‌دا. نه‌سائی له عیکریمه‌وه که قوتابی ئیبنو عه‌بباسه‌و ئه‌ویش له ئیبنو عه‌بباسه‌وه (خوا لێیان رازی بێت) ده‌گێڕێته‌وه که ده‌فه‌رموێت: «أُنْزِلَ الْقُرْآنُ جُمْلَةً إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ثُمَّ أُنْزِلَ بَعْدَ ذَلِكَ فِي عِشْرِينَ سَنَةً»[1]؛ «له شه‌وی قه‌دردا قورئان هه‌مووی به یه‌ک جار هاتۆته خواره‌وه بۆ ئاسمانی دنیا، پاشان له ماوه‌ی بیست ساڵدا هاته خواره‌وه»، پاشان ئه‌م ئایه‌ته‌ی خوێنده‌وه: «وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا» [الفرقان: 33]؛ «خوانه‌ناسان هیچ ره‌خنه‌یه‌کت لێ ناگرن که له به‌رامبه‌ریه‌وه ئێمه حه‌قیقه‌ت و راستیمان بۆ تۆ نه‌هێنابێت و به جوانی هه‌موو شتێکت بۆ روون نه‌که‌ینه‌وه»، هه‌روه‌ها ئه‌م ئایه‌ته: «وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا» [الإسراء: 106]؛ «ئێمه قورئانیشمان به‌ش‌به‌ش کردووه تا به ئارامی بیخوێنیته‌وه به‌سه‌ر خه‌ڵکیدا، هه‌ر ئێمه‌ش به‌و شێوه‌یه دامانبه‌زاندووه». یه‌عنی کۆمه‌ڵ‌کۆمه‌ڵمان کردووه، ده‌سته‌ده‌سته‌مان کردووه ئایه‌ته‌کان بۆ ئه‌وه‌ی بۆت بنێرینه خواره‌وه‌و به کاوخۆو له‌سه‌رخۆو هێدی هێدی و فه‌تره فه‌تره بیخوێنیته‌وه، به‌و شێوه‌یه که به‌پێی کات و بارودۆخه‌کان و پێداویستی کات و شوێن و حاڵه‌تی موسوڵمانه‌کان هاتۆته خواره‌وه. ئه‌وه مه‌رحه‌له‌ی یه‌که‌م.
مه‌رحه‌له‌ی دووه‌م مونه‌ججه‌مه، مونه‌ججه‌م یه‌عنی موفه‌ڕڕه‌ق واته جاربۆجار؛ ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه که له ئایه‌ته
دووه‌مه‌کدا که ئیبنو عه‌بباس خوێندیه‌وه ئاماژه‌ی پێدراوه که وتمان به ده‌سته یان به چه‌ند ئایه‌تێک هاتۆته خواره‌وه یان جاری وا بووه یه‌ک ئایه‌ت یان جاری وا بووه نیو ئایه‌ت هاتۆته خواره‌وه‌و ته‌کمیله‌که‌ی دوایی هاتۆته خواره‌وه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه که له ئاسمانی دنیاوه جوبره‌ئیل (علیه السلام) هێناوێتی بۆ پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) که مه‌دای 23 ساڵی خایاندووه وه‌کو ئه‌هلی ته‌فسیرو زانایانی قورئانه‌وانی هه‌مووی له‌سه‌ری موتته‌فیقن.
بۆ خوێندنه‌وه‌ی زیاتریش ده‌رباره‌ی ئه‌م بابه‌ته ده‌توانیت ته‌ماشای کتێبی «الإتقان في علوم القرآن»ی سیووتی بکه‌یته‌وه که کورتکراوی کتێبی «البرهان»ی زه‌ڕکه‌شییه. که‌وابوو پرسیاری ئه‌م به‌ڕێزه که ده‌ڵێت که ره‌مه‌زان ده رۆژ دێته پێشه‌وه، ئێمه یه‌که‌م جاره‌که حیساب ده‌که‌ین یه‌که‌م جار که له له‌وحه‌لمه‌حفووز هاتۆته به‌یته‌لعیززه له ئاسمانی دنیا که ئه‌مه بیست و پێنجی ره‌مه‌زان بووه، دوای ئه‌وه ئیتر به‌رده‌وام به پێی پێداویستییه‌کان هاتۆته خواره‌وه؛ واللّه تعالی أعلم.
[1]. النسائي: 11308؛ الطبراني، المعجم الأوسط: 1479؛ حاکم: 2877؛ ابن أبي شیبة: 30187؛ هه‌ندێکیان به له‌فزی جیاوازه‌وه؛ زه‌هه‌بی فه‌رموویه‌تی: به‌پێی مه‌رجی بوخاری و موسلیمه.