جیماعی له رۆژی ره‌مه‌زاندا کردووه؛ خۆی به‌ڕۆژوو بووه‌و ژنه‌که‌شی له سووڕی مانگانه‌دا بووه! حوکمی چییه؟!

 یه‌که‌م: کابرا ته‌وبه‌ی له‌سه‌ر بکات.

دووه‌م: ده‌بێت که‌فاره‌تی بدات.

سێیه‌م: رۆژووه‌که‌ش قه‌رزاره‌و ده‌بێت بیگرێته‌وه چونکه پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه ‌الصّلاة والسّلام) له‌و فه‌رمووده‌ی که ته‌به‌ڕانی ریوایه‌تی کردووه‌و شێخی ئه‌لبانی (ره‌حمه‌تی خوایان لێ بێت) به سه‌حیحی داناوه فه‌رمووی: «صُومُوا يَوْمًا مَكَانَهُ»[1]؛ «رۆژێک له‌جیاتی ئه‌و رۆژه بگرنه‌وه». ژنه‌که هیچی له سه‌ر نییه له مه‌وزووعی رۆژوو گرتنه‌وه‌که‌دا چونکه ئه‌و ئه‌سڵه‌ن له سووڕی مانگانه‌دا بووه. ئینجا مادام ئافره‌ته‌که له حه‌یزدا بووه کابرا له نیو دینار زیاتر ده‌کاته‌وه به خێرو ده‌یبه‌خشێته‌وه واته زیاتر له نیومسقاڵ زێڕ، ژنه‌که‌ش ئه‌گه‌ر سه‌ربه‌ست بووبێت و مێرده‌که‌ی ناچاری نه‌کردبێت پێویسته نیومسقاڵ زێڕ ببه‌خشێته‌وه وه‌کو که‌فاره‌تی.

ته‌مه‌نم چوارده ساڵه له‌م ره‌مه‌زانه ئیمتحانم هه‌بوو، یه‌ک رۆژ رۆژووم نه‌گرت ئایا له‌سه‌رمه بیگرمه‌وه؟

به‌ڵێ، به ته‌ئکید له‌سه‌رته بیگریته‌وه، إن شاء اللّه دوای ره‌مه‌زان له رۆژێکی دووشه‌ممه یان پێنجشه‌ممه‌دا یان له موحه‌ڕڕه‌مدا یان له شه‌شه‌ڵاندا دوای ره‌مه‌زان بیگره‌وه‌؛ خوای گه‌وره لێت قبووڵ کات.

ئه‌گه‌ر که‌سێک موسوڵمان بێت به‌ڵام نوێژ نه‌کات بیه‌وێت فیدیه‌ی رۆژووه‌که‌ی بدات به‌هۆی ئه‌وه‌ی که نه‌خۆشینی درێژخایه‌نی هه‌یه ئایا فیدیه‌ی بۆ دروسته؟

به‌ڵێ، بێگومان دروسته؛ کابرا نوێژ ناکات به‌ڵام باوه‌ڕی به نوێژ هه‌یه، باوه‌ڕی به رۆژوو هه‌یه، رۆژوووه‌کانی پێ ناگیریێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جه‌سته‌ی نه‌خۆشه‌و نه‌خۆشی درێژخایه‌نی هه‌یه فیدیه‌که‌ی ده‌دات، بۆ سی رۆژه‌که سی فیدیه ده‌دات واته ژه‌می مامناوه‌ندی خواردن و بۆیشی ده‌بێت به که‌فاره‌تی رۆژووه‌که‌ی إن شاء اللّه. به‌ڵام وه‌سیه‌تیشم ئه‌وه‌یه حه‌تمه‌ن نوێژه‌کانی بکات و نه‌یانفه‌وتێنێت.

من رۆژوویه‌ک زۆر قه‌رزارم، هه‌ر ره‌مه‌زانێ چه‌ند رۆژم لێ خواردووه نه‌مگرتۆ‌ته‌وه فیدیه‌ی هیچیشم نه‌داوه ئه‌گه‌ر بیگرمه‌وه چوار مانگ زیاتره؛ من چی بکه‌م؟ ده‌بێت هه‌مووی بگرمه‌وه؟ ناشتوانم فیدیه‌ی هه‌مووی بده‌م.

رۆژووه‌کانت ته‌بعه‌ن له‌سه‌ره‌و قه‌رزه له‌سه‌رت. خۆت ده‌ڵێی هه‌مووی کۆ بۆته‌وه‌و بووه به چوار مانگ، که‌وابوو تۆ فه‌رزه له‌سه‌رت چوار مانگ رۆژوو بگریته‌وه، قورسیش نییه حیسابی بکه، دووشه‌ممان و پێنجشه‌ممان به‌ڕۆژوو به، هه‌م سوننه‌ته‌که‌یه‌و هه‌م قه‌رزه‌که‌ش ده‌ده‌یته‌وه یان سێزده‌و چوارده‌و پازده‌کانی هه‌موو مانگێک یان شه‌شه‌ڵان و موحه‌ڕڕه‌م و نۆمینه‌ی حاجیان دێت و ئه‌وانه‌ی تر ده‌توانی به‌ڕۆژوو ببی به‌رده‌وام و ئه‌وانه بگریته‌وه إن شاء اللّه و ورده‌ورده رۆژووه‌کانت ته‌واو ده‌بێت. فیدیه‌که‌شیت به‌ڵێ له‌سه‌ره، به‌ڵام فیدیه‌ی یه‌ک جار ده‌ده‌یت؛ یه‌عنی بۆ نموونه چوار مانگه‌که ده‌کاته ١٢٠ رۆژ جه‌نابت پێویسته فیدیه‌ی ئه‌و ١٢٠ رۆژه بده‌ی ئه‌گه‌ر هه‌تبوو، ئه‌گه‌ر نه‌تبوو فیدیه‌که‌شت له کۆڵ ده‌بێته‌وه.

زۆر له مامۆستایانی ئایینی له کوردستان فه‌توایان له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه که هه‌رکه‌سێک قه‌رزاری ره‌مه‌زان بوو شه‌ش رۆژی شه‌شه‌ڵان بگرێت هه‌م به قه‌رزانه‌وه‌که بۆی حسێبه هه‌م به سوننه‌ت گرتنی شه‌شه‌ڵانه‌که‌ی بۆ حسێبه! به‌ڵام ئه‌مه پێ ناچیت که وا بێت هه‌روه‌کو ئیبنوعو‌سه‌یمین (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له کتێبی «الشرح الممتع»‍دا[1] روونی کردۆته‌وه؛ ده‌فه‌رموێ: «وا نازانم وه‌ها بێت چونکه فه‌رمووده‌که‌ی ئه‌بوئه‌ییووبی ئه‌نساری (خوای لێ رازی بێت) رۆشنه‌و راشکاوه که پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه الصّلاة والسّلام) ده‌فه‌رموێ: «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ ثُمَّ أَتْبَعَهُ سِتًّا مِنْ شَوَّالٍ، كَانَ كَصِيَامِ الدَّهْرِ»[2]؛ « ئه‌و که‌سه ره‌مه‌زانه‌که‌ی به‌ڕۆژوو بووه‌و پاشان شه‌ش رۆژی شه‌ووالی به‌دوادا گرتووه وه‌ک ئه‌وه وایه هه‌موو عومری به‌ڕۆژوو بووبێت» بۆیه ئه‌م که‌سه که هێشتا قه‌رزاری ره‌مه‌زانه قه‌رزه‌که‌ی له‌سه‌ر ماوه ‌و ره‌مه‌زانه‌که‌ی به ته‌واوی نه‌گرتووه‌و ته‌بعه‌ن فه‌رمووده‌که‌ش نایگرێته‌وه! تۆ ره‌مه‌زان سی رۆژه سێ رۆژت لێ خواردووه شه‌وواله‌که سێ رۆژی لێ بگره بۆ ته‌کمیله‌ی قه‌رزه‌که‌ت پاشان شه‌شه‌که به‌ڕۆژوو به؛ چۆنکه که ده‌فه‌رموێ: «ثُمَّ» یه‌عنی «پاشان»، دیاره دوای ئه‌وه‌یه که رۆژووی ره‌مه‌زانه‌که‌ی ته‌واو کردووه نه‌ک کاتێک که ره‌مه‌زانه‌که ته‌واو بووبێت! ره‌مه‌زان ته‌واو بووه تۆ پێنج رۆژ قه‌رزاری، تۆ که پێنج رۆژی ره‌مه‌زانه‌که‌ت نه‌گرتووه‌و قه‌رزاری واته قه‌رزاری خوای په‌روه‌ردگاری، ده‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه‌الصلاة والسلام) ده‌فه‌رموێ: قه‌رزی خوای په‌روه‌ردگار شایانتره زووتر پێش خرێت و زووتر بدرێته‌وه که‌وابوو تۆ قه‌رزه‌که‌ی خوای په‌روه‌ردگار بده‌یته‌وه باشتره. که‌وابوو سه‌ره‌تا پێنج رۆژ بگه‌ره‌وه له شه‌ووال ئه‌گه‌ر ویستت له رۆژی دوای جه‌ژنه‌وه به‌ڕۆژوو به یان دواتر پێنج رۆژه‌که‌ت که گرته‌وه قه‌رزه‌که‌ی ره‌مه‌زانت ته‌کمیل کردووه ئیتر شه‌ش رۆژه سوننه‌ته‌که‌ش بگره. یه‌عنی تۆ ره‌مه‌زانه‌که به نوقسانی مه‌خه‌ره لاوه سوننه‌ت بگری، مه‌علوومه که ده‌بێت فه‌رزیش بخه‌ینه پێش سوننه‌ت.

من ته‌له‌به‌ی داخیلیم، له ماڵه‌وه زۆر دوورم، دوو مانگ جارێک ده‌ڕۆمه‌وه؛ ئایا ئه‌مه ئه‌و حوکمه ده‌یگرێته‌وه که له سه‌فه‌ردام تاوه‌کو رۆژوو نه‌گرم؟ چونکه من پرسیارم کرد وتیان ده‌توانی نوێژه‌کانت قه‌سرو جه‌مع بکه‌یت چونکه له حاڵه‌تی سه‌فه‌ردای؛ ئه‌گه‌ر وا بێت ده‌توانم رۆژووش نه‌گرم و دوایی بیگرم؟

وه‌ڵا ده‌توانی واز له دینه‌که‌ش بێنیت به‌م فه‌توایه! تۆ دوو مانگ جارێک ده‌ڕۆیته‌وه بۆ ماڵه‌وه کوڕی باوکم؛ تۆ له کوێ به موسافیر حسابی؟! چوار رۆژ بمێنیته‌وه له‌و شوێنه‌ی که داخلییه، نابێت نوێژه‌کان قه‌سرو جه‌مع بکه‌یت! له یه‌که‌م رۆژیش ئه‌گه‌ر زانیت ئه‌وه ده‌مێنیته‌وه بۆ ماوه‌ی حه‌فته‌یه‌ک ئیتر قه‌سرو جه‌معت نامێنێت، رۆژووشت له‌سه‌ره‌و ده‌بێت بیشیگریت و ناشبێت ته‌ئجیلی بکه‌یت، قه‌سر و جه‌معه‌کانیشت جائیز نییه. ئه‌وه‌ش زۆر گرنگه که پرسیاره‌که‌ت له کێ کردووه‌و کێ ئه‌م فه‌توای داویتێ؟!

من له کۆمپانیایه‌ک ئیش ده‌که‌م که زۆر دووره له ماڵمان، له‌وێ ده‌مێنمه‌وه ئیشه‌که‌م وایه که رۆژانه هه‌شت کاتژمێر له‌به‌ر خۆرم زۆریش حه‌ز ده‌که‌م به‌ڕۆژوو بم به‌ڵام زۆر بێتاقه‌ت ده‌بم و حه‌قی ئیشه‌که‌م ناده‌م، ئه‌گه‌ر ئیشه‌که‌شم جێ بێڵم به زه‌حمه‌ت ئیشێکی ‌ترم ده‌ست ده‌که‌وێت؛ ئایا من به موسافیر حساب ده‌بم و ده‌توانم رۆژوو نه‌گرم؟

که ده‌ڵێیت ئیشه‌که‌ت دووره له ماڵه‌که‌مه‌وه نه‌توتووه چه‌ند دووره! ئه‌گه‌ر هه‌شتا و سێ کیلۆمه‌تر دوور بێت به‌ڵێ تۆ موسافیری و ده‌توانی به‌ڕۆژوو نه‌بیت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌شت سه‌عات له به‌ر هه‌تاو ئیش ده‌که‌یت و زۆر بێتاقه‌ت ده‌بیت و دوایی خزمه‌تی ئیشه‌که به‌ڕاستی ناکه‌یت به‌ڕۆژوو نه‌بیت، ئه‌وه بۆت نییه وا بکه‌یت، یه‌عنی هه‌ر ده‌بێت به‌ڕۆژوو بیت. هه‌روه‌کو وتوویشمانه به‌ڕۆژوو ده‌بیت ئه‌گه‌ر نه‌تتوانی رۆژووه‌که ده‌شکێنیت.

 به‌ڵێ، هیچ ئیشکالێکی له‌سه‌ر نییه، یه‌عنی ئیشه‌که‌ی جائیزه به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ڕۆژووش نه‌بوایه‌ت مۆڵه‌تی خوای په‌روه‌ردگاری وه‌رده‌گرت، باشتریش وایه که مۆڵه‌ته‌که‌ی خوای په‌روه‌ردگار وه‌ربگرێت به‌ڵام هه‌ر جائیزه‌و ئیشکالاتێکی له‌سه‌ر نییه.

زۆرینه‌ی شه‌رعناسان بۆچوونیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه که بیشکێنیت باشتره؛ ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) له مه‌جمووعی فه‌تاوادا ده‌فه‌رموێ: موسافیر رۆژوو ده‌شکێنێت، ئه‌مه رای جمهووری شه‌رعناسانه که چاکتره. ئینجا هه‌ر ئه‌و ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه ده‌فه‌رموێ: رۆژوو گرتنه‌که‌شی جائیزه. به‌ڵام فه‌رق زۆره له نێوانی ئه‌وه که بڵێین رۆژوو بگرێت جائیزه یان رۆژوو بگرێت چاکتره! خێره گه‌وره‌که‌ت له‌وه‌دایه که بیشکێنیت.

من له ئه‌مریکاوه سه‌فه‌ر ده‌که‌مه‌وه بۆ کوردستان، کۆی گشتی سه‌فه‌ره‌که‌م 28سه‌عاته به ته‌یاره له‌گه‌ڵ 6 سه‌عات چاوه‌ڕوانی کردن له فڕۆکه‌خانه له‌به‌ر جیاوازی کات؛ واته به دوو رۆژ ده‌گه‌مه‌وه کوردستان ئایا رۆژوه‌که‌م له‌سه‌ره؟ ئه‌گه‌رنا ده‌توانم ئه‌و دوو رۆژه‌ی ره‌مه‌زان بگرمه‌وه یان دوو فه‌قیر تێر بکه‌م؟ خوای گه‌وره پاداشتتان بداته‌وه.

ده‌توانیت به‌ڕۆژوو نه‌بیت چونکه تۆ له سه‌فه‌ردای، سه‌فه‌ر به ته‌یاره‌ش بێت هه‌ر حوکمی سه‌فه‌ری هه‌یه؛ هیچ ئیشکالێک له‌سه‌ر رۆژوو نه‌گرتنت نییه. دوای ره‌مه‌زان بیگره‌ره‌وه‌و ئه‌و کاته که‌فاره‌تی ناوێت مادام هه‌ر له هه‌مان ساڵدا ده‌یگریته‌وه واته پێش ئه‌وه‌ی ره‌مه‌زانی ساڵی داهاتوومان به سه‌ردا بێته‌وه.

پیاوێکی پیر که ئه‌قڵی له ده‌ست داوه به‌ڕۆژوو ده‌بێت به‌ڵام شتیش ده‌خوات ئایا که‌فاره‌تی بۆ بده‌ین؟

نا که‌فاره‌تی له سه‌ر نییه؛ نه رۆژووی له‌سه‌ره نه که‌فاره‌تی له‌سه‌ره، نوێژه‌کانیش ئه‌گه‌ر نه‌توانێت ئه‌ویشی له‌سه‌ر نامێنێت. چونکه که‌سێک که ئه‌قڵی نه‌مابێت ئیتر ته‌کلیفی عیباده‌ته‌کانی له‌سه‌ر نییه. دیاره ئه‌ویش که بڵێت به‌ڕۆژوو ده‌بم و له هه‌مان کاتیشدا بخوات یه‌عنی ئه‌قڵی پێ ناشکێت؛ بۆیه نه رۆژووی له‌سه‌ره نه نوێژی له‌سه‌ره نه که‌فاره‌تیشی بۆ بده‌ن.

داپیره‌م پیره، دکتۆر وتی نابێت به‌ڕۆژوو بێت، ناشتوانێت فیدیه بدات؛ چی بکات باشه؟

هیچ ناکات مادام دکتۆرێکی موسوڵمان پێی وتووه تۆ ناتوانی به‌ڕۆژوو بیت یان به ته‌جروبه‌ی خۆی بۆی ده‌رکه‌وتووه ناتوانێت به‌ڕۆژوو بێت و پاره‌شی نیه فیدیه بدات، هیچی له‌سه‌ر نه‌ماوه‌و هیچ ته‌کلیفی  له‌سه‌ر نییه ده‌رباره‌ی رۆژوو.

شه‌رعناسان له‌سه‌ر ئه‌وه رێ که‌وتوون که ژن و پیاوی پیر که توانای رۆژوو گرتنیان نه‌مابێت له سه‌ریان نامێنێته‌وه، گرتنه‌وه‌شیان هه‌ر له‌سه‌ر نامێنێت به‌ڵام له که‌فاره‌ته‌که‌ەدا راجوێ بوون؛ جمهووری شه‌رعناسان ده‌فه‌رموون: که‌فاره‌ت ده‌‌ده‌ن و له بری هه‌ر رۆژوویه‌کی ره‌مه‌زان تێرکردنی هه‌ژارێکیان له‌سه‌ره، به‌ڵام هه‌ر پیرێک نه‌دار بوو تا ره‌مه‌زانی داهاتووش به نه‌داری مایه‌وه که‌فاره‌ته‌که‌شی له‌سه‌ر نامێنێت، ئه‌گه‌ر پێش ره‌مه‌زانی داهاتوو توانای دارایی هه‌بوو ده‌بێ که‌فاره‌ته‌که بدات. به‌ڵام ئیمامی مالیک (ره‌حمه‌تی خوای لێ بێت) ده‌فه‌رموێ: که‌فاره‌تدان فه‌رز نییه له‌سه‌ر پیری ناتواناو رۆژوو گرتنه‌که‌ش هه‌روه‌ها به‌ڵام باشتره بیدات. به‌ڵام دیاره بۆچوونی جمهووری شه‌رعناسان به‌هێزتره چونکه به‌ڵگه‌یان له‌گه‌ڵدایه‌و ئێمه‌ش پێمان وایه ئه‌و بۆچوونه‌ی جمهور په‌سه‌ندترو به‌هێزتره‌و ئێمه‌ش هه‌روه‌کوو ئه‌وان ده‌ڵێینه‌وه. به‌ڵگه‌ی جمهوور ئایه‌ته‌که‌ی خوای گه‌وره‌یه که ده‌فه‌رموێ: «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ» [البقرة: 184]؛ « ئه‌و که‌سانه‌ی که ناتوانن رۆژووه‌که بگرن که‌فاره‌تیان له‌سه‌ره که خۆراکی هه‌ژارێکه ئه‌گه‌ر توانایان نه‌ما»، یه‌عنی ئه‌گه‌ر توانییان ئه‌وه به‌ڕۆژوو بن به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌یانتوانی چونکه پیرن، په‌ککه‌وته‌ن، لاوازن ئه‌وانه ته‌بعه‌ن ئه‌و کاته که‌فاره‌ته‌که ده‌ده‌ن. بوخاری له عه‌تائه‌وه ده‌گێڕێته‌وه که گوێی له ئیبنو عه‌بباس ( خوا لێی رازی بێت) بووه فه‌رمووی: حوکمی ئه‌م ئایه‌ته هه‌ر به‌رده‌وامه، ئه‌مه حوکمی پیاو و ژنی پیره که ناتوانن به‌ڕۆژوو ببن بۆیان هه‌یه که‌فاره‌ته‌که‌ی بده‌ن.

   ئیمامی مالیک و ئیمامی ئیبنوحه‌زم (ره‌حمه‌تی خوایان لێ بێت) پشت ده‌به‌ستن به ریوایه‌تی سه‌له‌مه‌ی کوڕی ئه‌کوه‌ع (خوای لی رازی بێت) که ده‌رباره‌ی هاتنه خواره‌وه‌ی ئه‌و ئایه‌ته فه‌رمووی: «لَمَّا نَزَلَتْ: «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ» [البقرة: 184] «كَانَ مَنْ أَرَادَ أَنْ يُفْطِرَ وَيَفْتَدِيَ، حَتَّى نَزَلَتِ الآيَةُ الَّتِي بَعْدَهَا فَنَسَخَتْهَا»[1] ؛ «که ئه‌م ئایه‌ته: «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ..» هاته خواره‌وه هه‌ر که‌س بیویستایه‌ به‌ڕۆژوو نه‌بێت که‌فاره‌ته‌که‌ی ده‌دا تا ئایه‌تی دواتر هاته خواره‌وه نه‌سخی کرده‌وه» واته که‌فاره‌تدانیشی نه‌هێشت. ئه‌م دوو ئیمامه به‌ڕێزه ده‌فه‌رموون: که‌وابوو که‌فاره‌تدان نه‌ماوه‌و ئه‌و پیره‌ی رۆژووی بۆ ناگیرێت که‌فاره‌تیشی له‌سه‌ر نییه.

   به‌ڵام جمهوور ده‌فه‌رموون: هه‌ر ئیبنو عه‌بباس فه‌رموویه‌تی ئایه‌ته‌که نه‌سخ نه‌بۆته‌وه به‌ڵکو ده‌فه‌رموێ: حوکمی که‌فاره‌تدان بۆ که‌سی به‌توانا نه‌ماوه ئه‌مما پیرو په‌ککه‌وتوو و هاوشێوه‌یان که‌فاره‌ته‌که‌یان له‌سه‌ره که بیده‌ن. که‌وابوو پیرو په‌ککه‌وته واته ئینسانی ناته‌وان که رۆژوو ناگرن ده‌بێ که‌فاره‌ته‌که بده‌ن ئه‌گه‌ر که‌فاره‌تیان پێ نه‌درا له فه‌قیری خۆیاندا که‌فاره‌تیشیان له‌سه‌ر نامێنێت واته فه‌رزی ره‌مه‌زانه‌که‌یان له‌سه‌ر نه‌ما، نه به‌ڕۆژوو بوون و نه که‌فاره‌تیان دا.

مامۆستا گیان رۆژێک پاش پاکبوونه‌وه‌ی سووڕی مانگانه به‌ڕۆژوو بووم هیچ خوێنێکم نه‌دی پاشان دڵۆپێک خوێنم بینی به‌ڵام رۆژووه‌که‌م نه‌شکاند؛ ئایا رۆژووه‌که‌م قبووڵه یان نا؟

به‌ڵێ رۆژووه‌که‌ت قبووڵه إن شاء اللّه، یه‌ک نوقته‌و دوو نوقته‌ش ته‌ئسیری نابێت وه‌کو سه‌یدنا عه‌لی کوڕی ئه‌بی تالیب (خوا لێی رازی بێت) ده‌یفه‌رموو: «إِذَا رَأَتِ الْمَرْأَةُ بَعْدَ مَا تَطْهُرُ مِنَ الْحَيْضِ مِثْلَ غُسَالَةِ اللَّحْمِ، أَوْ قَطْرَةِ الرُّعَافِ، أَوْ فَوْقَ ذَلِكَ أَوْ دُونَ ذَلِكَ، فَلْتَنْضَحْ بِالْمَاءِ، ثُمَّ لِتَتَوَضَّأْ وَلْتُصَلِّ وَلَا تَغْتَسِلْ، إِلَّا أَنْ تَرَى دَمًا غَلِيظًا فَإِنَّمَا هِيَ رَكْضَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ فِي الرَّحَمِ»[1]، یه‌عنی ئه‌گه‌ر نوقته‌نوقته بێت هیچ ته‌ئسیرێکی له‌سه‌ر نییه، که‌واته هیچ ته‌ئسیرێکی له رۆژووه‌که‌ت نه‌کردووه خوای گه‌وره لێتی قبووڵ کات.

ئه‌گه‌ر ئافره‌تێک دوای بانگی عه‌سر که‌وته حه‌یزه‌وه ئایا رۆژووه‌که‌ی بۆ حیساب ده‌کرێت؟

 نا رۆژووه‌که‌ی بۆ حیساب ناکرێت؛ بۆ نموونه خوشکێکی به‌ڕێز به‌ڕۆژووه هه‌تاکو ده‌گاته ده ده‌قه پێش بانگی ئێواره ئه‌و کاته ده‌که‌وێته سووڕی مانگانه‌وه رۆژووه‌که‌ی بۆ حیساب ناکرێت.

نا به‌ڵکوو خۆی له خواردن و خواردنه‌وه ده‌گرێته‌وه ته‌نها وه‌کو ئیحترامی ره‌مه‌زانه‌که، ئه‌گینا وه‌کو مافی شه‌رعی خۆی حه‌قیه‌تی که بخوات و بخواته‌وه‌و سه‌رجێییش بکات ئه‌گه‌ر پیاوه‌که‌ی موسافیر بێت یان نه‌خۆش بێت.

به‌ڵێ بۆی هه‌یه مادام زیانی بۆ جه‌سته‌ی نه‌بێت؛ ئێستا له‌م سه‌رده‌مه‌دا زۆر جار ئافره‌ت ده‌بینی ده‌چێت بۆ عو‌مره یان حه‌ج حه‌بی تایبه‌ت به کار دێنێت که سووڕی مانگانه‌که‌ی دوا بخات، له ره‌مه‌زانیشدا به هه‌مان شێوه بۆی هه‌یه‌و من پێم وایه باشه به کار بهێنرێت چونکه خۆی مه‌حرووم ناکات له‌و عیباده‌تانه به شه‌رتێک زیانی بۆ جه‌سته‌ی نه‌بێت یان خراپیه‌کی لێ نه‌بێته‌وه وه‌ک زۆر تووڕه بوون، گێژبوون، که‌وتن، یان هه‌ر ئه‌مرازێکی تر که به حه‌به‌که دروست ده‌بێت چونکه ئه‌سڵ ئه‌وه‌یه که ئافره‌ت له خوێنی حه‌یزو زه‌یستانی پاک بێت حوکمی نوێژ و رۆژووه‌که ده‌یگرێته‌وه‌و ئه‌میش پاکه. بۆ زه‌ره‌رو زیانه‌که‌ش ده‌بێت بگه‌ڕێینه‌وه به‌دوایدا چونکه پێغه‌مبه‌ری خوا (علیه ‌الصلاة والسلام) ده‌فه‌رموێ: «لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ»[1]، ئه‌مه بووه به رێسایه‌کی گشتی ئه‌حکامی شه‌رعی یان قه‌واعیدی فیقهی، بۆیه نابێت زه‌ره‌رت لێ بکه‌وێت له به‌کارهێنانی حه‌به‌که، ئه‌گه‌ر له‌وه دڵنیا بوویت و دوکتۆرێکی به‌ڕێزی موسوڵمان فه‌توای بۆ داویت ته‌واو به کاری دێنیت و سووڕی مانگانه‌که‌ت دوا ده‌خه‌یت جا بۆ حه‌ج و عومره بێت یان بۆ ره‌مه‌زان، خوای گه‌وره ئێمه‌ش و ئێوه‌ش سه‌لامه‌ت و سه‌رکه‌وتوو بکات.

مامۆستا من نه‌خۆشم، نه‌خۆشیه‌که‌شم شه‌قیقه‌یه‌و خراپتریش بووه، دوکتۆر پێی وتم نابێت هیچ رۆژوویه‌ک بگریت له‌به‌ر نه‌خۆشیه‌که‌ت خراپه؛ من ئێستا چی بکه‌م؟ رۆژووه‌کانم بگرمه‌وه یان پاره بده‌م؟

موهیم ئه‌وه‌یه ئه‌و دوکتۆره‌ کێیه که وای وتووه؟ ناکرێت به قسه‌ی دوکتۆرێکی عه‌لمانی بکه‌ی که له خۆیه‌وه بڵێت به‌ڕۆژوو مه‌به‌و هه‌ر رقی له رۆژووه‌که‌ته! به‌ڵام ئه‌گه‌ر دوکتۆری وه‌کو دوکتۆر عه‌بدولواحید پێی وتووی شه‌قیقه‌یه‌و مه‌یگره بۆ شه‌قیقه‌که‌ت خراپه ئه‌وه ئیتر مه‌یگره. ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌لی چاکبوونه‌وه‌ت هه‌یه إن شاء اللّه دوای ره‌مه‌زانه‌که بیگره‌ره‌وه مادام چاک بوویته‌وه، ئه‌گه‌ر خوانه‌خواسته ئه‌و ئه‌مه‌له‌یان بڕیویت که تازه ئه‌وه ئیتر شه‌قیقه‌یه‌و چاک نابێته‌وه‌و به‌رده‌وام ده‌بیت تێیدا ئه‌و کاته ده‌توانیت فیدیه‌که‌ی بده‌یت.

من گه‌نجێکی 28 ساڵم له ئه‌ورووپا ده‌ژیم، ماوه‌ی سێ ساڵه حه‌بی خه‌مۆکی ده‌خۆم و زۆر هه‌وڵم داوه که نه‌یخۆم و زاڵ ببم به سه‌ریدا به‌ڵام ناتوانم تووشی سترێسی و وه‌زعێکی زۆر ناخۆش ده‌بم ئه‌وه‌ی ئه‌و نه‌خۆشیه‌ی هه‌بێت ده‌زانێت چه‌ند سه‌خته به‌ڵام الحمد للّه زۆر شوکرم و مه‌منوونی خوای گه‌وره‌م بۆ هه‌ر شتێک تووشی ببم؛ مامۆستا پرسیاره‌که‌ی من ئه‌وه‌یه که به‌ڕۆژوو نابم ئایا پاره‌ی مانگێک خواردن بۆ ماڵه فه‌قیرێک بنێرم ده‌بێت؟

هه‌ر که‌سێک که حه‌ب به کار ده‌هێنێت حه‌بی شه‌کره‌یه، حه‌بی زه‌خته، حه‌بی نه‌خۆشییه، حه‌بی عیلاجه، حه‌بی ئه‌م سترێسه‌یه که خۆی ده‌ڵێت، حه‌بی هه‌ر حاڵه‌تێکی‌ تر که بۆت نووسراوه‌و دوکتۆرێکی متمانه‌پێکراو بۆی نووسیویت هه‌ر شه‌ش سه‌عات هه‌ر هه‌شت سه‌عات ده‌بێت بیخۆیت ته‌بعه‌ن به‌ڕۆژوو نابیت. ئه‌گه‌ر ئومێدت هه‌یه که چاک ده‌بیته‌وه به ئیزنی خوای گه‌وره دوای ره‌مه‌زان رۆژووه‌که ده‌گریته‌وه؛ یه‌عنی هه‌رکه‌سێک که نه‌خۆشیه‌که‌ی کاتییه‌و دوای ره‌مه‌زان ئومێد هه‌یه که چاک ده‌بێته‌وه، که چاک بۆوه رۆژووه‌که ده‌گرێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر زانی چاک نابێته‌وه یان به‌رده‌وام بوو هه‌ر ئومێدی به چاکبوونه‌وه هه‌بوو به‌ڵام گه‌یشته‌وه نزیکی شه‌عبان و شه‌عبانیش ته‌واو ده‌بێت و هه‌ر نه‌یتوانی ئه‌و کاته که‌فاره‌ته‌که‌ی ده‌دات؛ که‌فاره‌ته‌که‌شمان روون کردۆته‌وه که چییه.

من له ئه‌وروپا داده‌نیشم نه‌خۆشی بوورانه‌وه‌م هه‌یه، که زۆر برسیم ده‌بێت وام لێ دێت؛ ئایا ده‌توانم به‌ڕۆژوو نه‌بم؟ زۆر خه‌فه‌ت ده‌خۆم!

به‌ڵێ ئه‌گه‌ر خۆت ته‌جروبه‌ت کرد و به‌ڕۆژوو بوویت دوایی که‌ برسیت بوو بوورایته‌وه ته‌بعه‌ن به‌ڕۆژوو نابیت ئه‌و کاته، چونکه تۆ ده‌بیت به خاوه‌ن عوزر. به‌ڵام یه‌کێک له‌به‌ر ئه‌وه تۆزێک ناڕه‌حه‌تی تووش بووه برسیه‌تی، ئه‌وه به ته‌بیعه‌تی حاڵ هه‌موو که‌سێک که برسیه له رۆژانی عادیشدا بێهێز ده‌بێت جا که به‌ڕۆژووش بوو به‌ته‌ئکید ناڕه‌حه‌تییه‌کی هه‌یه پێویسته ته‌حه‌ممولی بکات و نه‌یشکێنێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌م شێوه بوو وه‌کو جه‌نابت ده‌ڵێیت ده‌بوورێیته‌وه ئه‌گه‌ر هات و برسیت بوو به‌ڵێ به‌ته‌ئکید بۆت جائیزه بیشکێنیت. هیوادارم خوای په‌روه‌ردگار شیفات بدات و چاک بیته‌وه، ئه‌گه‌ر هات و ساڵه‌که به‌رده‌وام بوویت یازده مانگی دواتر چاوه‌ڕێی هه‌لێکی بیگریته‌وه ئه‌گه‌ر نه‌بوو گه‌یشتیته‌وه شه‌عبانی ئه‌خیر یه‌عنی ره‌مه‌زانێکی تر دێته‌وه ته‌واو ئه‌و کاته که‌فاره‌ته‌که‌ی بۆ ده‌ده‌یت له‌جیاتی هه‌ر رۆژێک له‌و رۆژانه‌ی نه‌تگرتووه یان سی رۆژه‌که ئه‌گه‌ر هه‌موویت نه‌گرتووه خۆراکی ژه‌مێکی مامناوه‌ندی ئه‌و شوێنه‌ی که لێی ده‌ژیت ده‌ده‌یت به فه‌قیرو هه‌ژار.

‌ مامۆستا گیان من نه‌خۆشی کولیه‌م هه‌یه، دوکتۆر وتی ده‌بێت هه‌موو به‌یانییه‌ک چه‌ند په‌رداخێک ئاو بخۆیته‌وه، تاقیشم کردۆته‌وه ئه‌گه‌ر نه‌یخۆم ده‌که‌ومه نه‌خۆشخانه؛ به رای ئێوه چی بکه‌م؟

مادام دوکتۆر بۆی نووسیویت که ده‌بێت ئاو بخۆیته‌وه بیخۆره‌وه نۆشی گیانت بێت و رۆژووه‌که‌ش مه‌گره، إن شاء اللّه ئه‌جری خۆیشت وه‌رده‌گریت؛ له جیاتی ئه‌وه که‌فاره‌تی بده ئه‌گه‌ر پاره‌ت هه‌بوو، هه‌ر رۆژه‌و ژه‌مێک خواردن، سی رۆژ به‌ڕۆژوو نابیت سی ژه‌مه‌که خواردنی فه‌قیر ده‌ده‌یت ئه‌گه‌ر هه‌تبوو.

ساڵی پار دایکم تووشی نه‌خۆشی شێرپه‌نجه بوو نه‌یتوانی رۆژووی مانگی ره‌مه‌زان بگرێت و تا ئێستاش حاڵی باش نه‌بووه، ئه‌مساڵیش بۆی ناگیریێت ئایا گۆناحبار ده‌بێت؟

خوای گه‌وره شیفای بدات؛ نا إن شاء اللّه گوناحبار نابێت و قه‌زاکردنیشی له سه‌ر نییه، ئه‌مساڵیش و ئه‌وه‌ی پاریش هه‌ر که‌فاره‌تی ده‌دات که هه‌ر رۆژه‌ی خواردنی هه‌ژارێکه، خواردنی هه‌ژاره‌که‌ش له ناوه‌ڕاست یه‌عنی خواردنی مامناوه‌ندی ئه‌و شاره‌ی که دایکتی لێ ده‌ژی؛ عوله‌ما بۆ دیاری کردنی بڕی خۆراکه‌که به شێوه‌یه‌کی گشتی فه‌رموویانه: نیو ساع، نیو ساعیش ده‌کاته کیلۆو نیوێک. ئیتر له‌م سه‌رده‌مه‌دا کیلۆو نیوێک له خۆراکی ئه‌و وڵاته که لێی ده‌ژی؛ برنجه، خورمایه، مێوژه، هه‌رچی شتێک له‌و بابه‌تانه‌دا ده‌توانێت هه‌مووی کۆ کاته‌وه بیدات به ماڵێک یان بیدات به که‌سێک پێداویستییه‌که‌ی بۆ جێبه‌جێ بکات؛ واللّه تعالی أعلم.

له سجن نه‌زرم کرد که به‌ر بم هه‌موو دووشه‌ممه‌و پێنجشه‌ممه‌یه‌ک به‌ڕۆژوو بم، به‌ڵام من قه‌د نه‌متوانیوه به ته‌واوی به‌ڕۆژوو بم چونکه دائیم که به‌ڕۆژوو ده‌بم تووشی گێژبوون و سه‌رئێشه ده‌بم هه‌تا کاتێک هاتمه ئه‌ورووپا زانیم یه‌ک گورچیله‌م هه‌یه ئه‌ویش له سه‌دا په‌نجاو هه‌شت ئیش ده‌کات و ده‌بێت به‌رده‌وام ئاو بخۆمه‌وه؛ چی بکه‌م بۆ بابه‌تی رۆژوو؟

جه‌نابت عوزرت هه‌یه‌و ئیتر رۆژووه‌کان ناگریت، به‌ڵام نه‌زره‌که‌ له‌سه‌رت بووه به سوێند بۆیه که‌فاره‌تی سوێند ده‌ده‌یت؛ که‌فاره‌تی سوێندیش له ئه‌سڵدا ئه‌وه‌یه که ده که‌سی فه‌قیر تێر بکه‌ی له خواردنێکی مامناوه‌ندی ئه‌و شاره‌ی که لێی ده‌ژیت، ده‌توانی ده که‌سه فه‌قیره‌که ده‌عوه‌ت بکه‌ی بۆ ماڵه‌وه چێشت و خواردنه‌که‌یان بۆ بکه‌یت و بیانده‌یتێ یان ده‌توانی بۆیان بکڕیت له مه‌تعه‌م و بیانده‌یتێ، ئه‌گه‌ر فه‌‌قیره‌کان کافریش بن (چونکه تۆ له ئه‌ورووپا ده‌ژیت) هیچ ئیشکالێکی تێدا نییه، موهیم ئه‌وه‌یه فه‌قیرن. ده‌توانی به‌جێی خۆراکی ده که‌س جل و به‌رگ و پۆشاکیان بۆ ته‌ئمین بکه‌ی. ته‌بعه‌ن ئه‌مه‌یان قورستره له‌م زه‌مه‌نه‌دا. عوموومه‌ن زانایانیش ده‌فه‌رموون که پاره نابێت؛ یه‌عنی ناشێت تۆ ده دۆلار یان حه‌فتا کڕۆن بده‌یته هه‌ر یه‌که له فه‌قیره‌کان، به‌ڵکو پێویسته خۆراک یان پۆشاکه‌که‌یان بۆ بکڕی. ئه‌ڵبه‌ت له پێشدا پێویسته عه‌بدێک ئازاد بکه‌یت به‌ڵام ئێستا عه‌بد نه‌ماوه. ئه‌گه‌ر نه‌تتوانی ته‌عام و پۆشاکه‌که‌ ته‌ئمین بکه‌ی ئه‌وه سێ رۆژ له سه‌ر یه‌ک به‌ڕۆژوو ده‌بیت؛ واللّه تعالی أعلم.

دایکم جه‌ڵده‌ی ده‌ماغ لێی‌ داوه‌و قسه‌ی نه‌ماوه، یازده رۆژی گرتووه، ئایا له سه‌ریه‌تی بیگرێت یان که‌فاره‌تی بۆ بده‌ین؟

ئه‌ووه‌ڵه‌ن خوای په‌روه‌ردگار شیفای بدات و یارمه‌تیده‌ری بێت و که‌فاره‌تی گوناحیشی بێت و بۆی ئاسان بکات. بۆ رۆژوو گرتنه‌که‌ش ده‌مێنێته سه‌ر توانای خۆی،  ئێستا که 11 رۆژی گرتووه ئایا ده‌توانێت به‌رده‌وام بێت له‌سه‌ری؟ ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی به هه‌ر سیفه‌تێکی نه‌توانینه‌وه بێت، به سه‌به‌بی جه‌ڵده‌که بێت یان به سه‌به‌بی هه‌ر شتێکی‌ تر ئه‌وه رۆژوو ناگرێت و که‌فاره‌ته‌که‌ی بۆ ده‌ده‌ن؛  خوای گه‌وره لێتان قبووڵ بکات.

‌ دایکم نه‌خۆشی دڵی هه‌یه و که‌م به‌ڕۆژوو ئه‌بێت، که رۆژوو ئه‌گرێت تێک ئه‌چێت؛ ئایا ئه‌توانێت که‌فاره‌ت بدات و نه‌یگرێت؟

به‌ڵێ، ئه‌گه‌ر دوکتۆرێکی موسوڵمان بۆی نوسیوه که تێک ئه‌چێت (نه‌ک تێک چوونێکی ته‌بیعی که بۆ هه‌موو رۆژووه‌وانێک گشتیه) و ناتوانێت به‌رده‌وام بیگرێت ئه‌وه به ته‌ئکید ئیتر عوزری هه‌یه‌و ته‌واو؛ ئه‌گه‌ر حه‌بی هه‌یه، ئه‌گه‌ر ئاو ئه‌خواته‌وه، ئه‌گه‌ر ماندوو ئه‌بێت پێی، ئه‌گه‌ر هه‌ر شتێکی وا بوو ئه‌و کاته ئه‌توانێت که‌فاره‌ته‌که بدات.

نا که‌فاره‌تی بۆ نادات مادام دوای ره‌مه‌زان گرتبێتیۆ خوای گه‌وره‌یش لێی قبووڵ بکات.

له بریتانیام قاچم شکاوه‌و به‌ڕۆژووم، هه‌ندێک براده‌ر ئه‌ڵێن مه‌یگره چۆنکه پێویستیت به ویتامین Aیه؛ رای جه‌نابتان چیه؟

خوای گه‌وره شیفات بدات.  که‌ی ئه‌مه قسه‌یه براده‌ره‌کانت ئه‌یکه‌ن؟! رۆژووی خۆت به‌رده‌وام بکه و گوێ به قسه‌ی ئه‌وان مه‌ده! پارشێو حه‌بێکی ویتامین A هه‌ڵبده و ته‌واو یا بڕۆ ئه‌و مادد‌انه بخۆ له شه‌وا که ویتامین Aی تیایه! ئه‌مه که‌ی قسه‌یه ئه‌مه که‌ی حوججه‌یه؟ به قسه‌ی ئه‌وان نه‌که‌یت. ئاخر ئه‌وان موفتین؟ چ ده‌لیلێکیان هه‌یه بۆ قسه‌که‌یان؟! زۆر خراپه ئه‌و فه‌توا دانه، تۆ رۆژووه‌که بشکێنیت گوناحه‌که‌ی له گه‌ردنی ئه‌وانیشایه ته‌بعه‌ن، له گه‌ردنی خۆیشت لا ناچێت. رۆژووه‌که‌ت بگره و خوای گه‌وره یارمه‌تیده‌رت بێت. پاشان که قاچت شکاوه خۆ ویتامین A هینی ئه‌وه نیه به رۆژێک وه‌ری بگریت خۆ ئامپوولێک نیه‌و لێت بدات! پاشان ورده ورده جه‌سته‌یشت خۆی دروستی ئه‌کاته‌وه، خۆیشت به شێوه‌ی حه‌ب ئه‌توانی بیکڕیت، ئه‌و خواردنانه‌یش بخۆ که ویتامین Aی  تیایه، هه‌ر له گووگڵ بنوسه: ویتامین A له چیایه؟ به کوردی به عه‌ره‌بی به ئینگلیزی به هه‌موو زمانه‌کان هه‌موویت بۆ دێته پێش و لیستێک له‌و خواردنانه دروست بکه و به حه‌ول و قووه‌تی خوای گه‌وره جه‌سته‌ت ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌بێت که خه‌زنیشی بکات، خه‌زنیشی کردووه دڵنیا به.

یه‌که‌م ئه‌وه‌ی که تا کۆتایی عومری نه‌توانێت به‌ڕۆژوو بێت ته‌نها خوا خۆی ئه‌زانێت، به‌ڵکوو خوای گه‌وره شیفای بدات. پاشان حوکمی گشتی ئه‌وه‌یه که ئه‌گه‌ر توانی به‌ڕۆژوو بێت ئه‌بێت به‌ڕۆژوو بێت، ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی نه‌توانینه‌که بۆی ئه‌بێت به عوزر، به‌ڵام شه‌رتیشه دوکتۆرێکی موسوڵمان یان جێ‌متمانه پێی بڵێت که ناتوانێت رۆژوو بگرێت. له‌وانه‌یه که‌سێک مه‌عیده‌ی بچووک بووبێت یا بچووک کرابێته‌وه ئه‌بێت ژه‌می زوو زوو بخوات، ئه‌و کاته حه‌تمه‌ن به‌ڕۆژوو نابێت و رۆژانه که‌فاره‌تی رۆژووه‌که‌ی بدات.

ئێحتیماله‌ن له به‌ر زه‌خت بێت به‌ر چاوت ره‌ش بووه. راکشاوی و قاچت به‌رز بووه‌ یا سه‌رینه‌که‌ت به‌رز بووه که هه‌‌ڵ ئه‌ستی هێشتا خوێنه‌که به ته‌واوی نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه سه‌ر جه‌سته‌ت و به‌ر چاوت ره‌ش ئه‌بێت؛ که‌سی وا هه‌یه خۆی تۆزێک بونیه‌ی زه‌عیفه هه‌ڵ ئه‌ستێت به‌رچاوی ره‌ش ئه‌بێت. به‌ڵام نابێت هه‌ر که‌س به‌رچاوی ره‌ش بوو بڵێت رۆژووه‌که‌م ئه‌شکێنم! ئه‌مه ناشێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر که‌وتووی و زۆر ماندووی، زۆر برسیت و ناتوانی ئیتر ته‌سه‌ڕڕوف بکه‌یت ئه‌و کاته ئیتر ئه‌یشکێنیت، حه‌تمه‌ن ئه‌بێت بیشیشکێنیت ئه‌گه‌ر گه‌یشیته ئه‌و حاڵه‌ته، له به‌ر ئه‌وه‌یه ئیتر ته‌ئسیر له بینینت یان ته‌ئسیر له جه‌سته‌ت ئه‌کات.

دایکم چه‌ندین نه‌خۆشی هه‌یه وه‌کوو شه‌کره و زه‌خت و دڵ و ده‌روونی و ئه‌مانه، رۆژووی نه‌گرتووه‌و خه‌فه‌تی زۆر پێ ئه‌خوات و بۆی ئه‌گریت ؛ ئایا رۆژووه‌که‌ی هه‌ر له سه‌ره؟

نا رۆژووه‌که‌ی له سه‌ر نیه. دایه گیان خوشکی به‌ڕێزم! تۆ رۆژووه‌که‌ت له سه‌ر نه‌ماوه و سپاسی خوای په‌روه‌ردگاریش بکه که به‌م نه‌خۆشیانه‌ پاڵفته‌ت ئه‌کات له گوناحه‌کان، هه‌موو نه‌خۆشیێک گوناحه‌کان هه‌ڵ ئه‌وه‌رێنێت؛ پێغه‌مبه‌ری خوا – علیه ‌الصلاة والسلام - ئه‌فه‌رموێت: خوای گه‌وره عه‌بدی خۆی وا موبته‌لا ئه‌کات، تووشی نه‌خۆشی ئه‌کات، تووشی ناڕ‌‌ه‌حه‌تی و زیندان و راوه‌دوونان و فه‌قیری و نه‌خۆشی و برینداری و ئه‌م جۆره شتانه‌ی ئه‌کات که ئازار ئه‌چێژێت به‌م ئازارانه‌یش گوناحه‌کان هه‌ڵ ئه‌وه‌رێنێت؛ ئه‌فه‌رموێت: هه‌تا وای لێ دێت ئه‌م عه‌بده به سه‌ر زه‌ویدا ئه‌ڕوات گوناحی پێوه نه‌ماوه! یه‌عنی کاتی سه‌ره‌مه‌رگی گوناحی پێوه نه‌ماوه ان شاء اللّه، بووه به ئه‌هلی به‌هه‌شت. ئه‌مه به شه‌رتی سه‌بر گرتنه، ئه‌م دایکه به‌ڕێزه‌یش سه‌بر له سه‌ر ئازاره‌کانی بگرێت خوای په‌روه‌ردگار شیفای بدات و له سه‌ری ئاسان بکات و سووکی بکات. زیکری خوای گه‌وره بکه و ئه‌گه‌ر خوێنده‌واریت هه‌یه قورئان بخوێنه و ئه‌گه‌ر نیشته ته‌سبیحات بکه خوای گه‌وره لێت قبووڵ بکات.

له ئه‌ڵمانیام رۆژ زۆر درێژه، گورچیله‌م ژان ئه‌کات نه‌یشچووم بۆ لای دوکتۆر دوو رۆژ له حه‌فته‌یێکدا به‌ڕۆژوو ئه‌بم، ئایا گوناحبار ئه‌بم؟

ئه‌رێوه‌ڵڵا عه‌ینی گوناحبار بوونه، چۆن گوناحبار نابیت کاتێک له ئه‌ڵمانیایت و نه‌چوویت بۆ دوکتۆر؟ بۆچی نه‌چوویت بۆ لای؟! گورچیله‌ت دێشیت تۆزێک ئازارت پێ ئه‌گات ئا وه‌ڵڵاهی رۆژووه‌که‌م پێ ناگیرێت با به‌ڕۆژوو نه‌بم!! دینداری چۆن وا ئه‌بێت؟ دینه‌که‌ت جددیتر بگره برا به‌ڕێزه‌که‌م، تۆ که له ئه‌ڵمانیای شوێن هه‌یه رۆژه‌کانی زۆر درێژتره؛ خه‌ڵک بیست و یه‌ک سه‌عات به‌ڕۆژوو ئه‌بێت له سوید، له نه‌رویج، له فه‌نلاند، له ئالاسکا، له که‌نه‌دا! ئێستا ئێمه بیست سه‌عات و نیو به‌ڕۆژوو ئه‌بین له نه‌رویج خوا لێمان قبووڵ کات، لاریشمان لێی نیه ببێت به بیست و یه‌ک سه‌عاتیش هه‌ر ئه‌یگرین. وه‌کوو فه‌توایش ئه‌ڵێین له بیست و یه‌ک به‌ره‌و ژوور خه‌ڵک ئه‌توانێ نه‌یگرێت ئه‌گینا له بیست و چوار سه‌عاته‌یش یه‌ک ژه‌م بخوات هه‌ر ئه‌توانێت و رۆژووه‌که‌ی دروسته. جا بۆیه پێویسته عوزرێک بێننه‌وه که لای خوای گه‌وره قبووڵ بێت و سه‌رت به‌رز بێت بڵێی یا ره‌ببی خوایه خۆت فه‌رمووت ئه‌گه‌ر نه‌خۆش بوویت مه‌یگره یا ره‌ببی خوایه نه‌خۆش بووم و خۆت ئاگات له ئێش و ئازارمه یان حه‌بم به کار هێناوه یان سه‌فه‌رم کردووه‌...

‌ له سویدین، خێزانم شه‌کره‌ی هه‌یه و غودده‌ی هه‌یه و زۆر هیلاک ئه‌بێت به‌ڵام هه‌ر رۆژووه‌کانی ئه‌گرێت؛ ئایا ئه‌مانه عوزرن بۆ نه‌گرتنی؟

به‌ڵێ ته‌بعه‌ن ئه‌گه‌ر شه‌کره‌ی هه‌یه و پێویستی به‌وه هه‌یه که ئاو بخواته‌وه، غودده‌ی هه‌یه‌و پێویستی به ده‌رمان یان به شتی تر هه‌یه ئه‌توانێت به‌رۆژوو نه‌بێت، وه‌زعی سححی خۆیشی ئه‌یزانێت مێرده‌که بۆی نیه که هانی بدات له سه‌ر رۆژوو نه‌گرتن، چۆنکه خۆی باڵغه و عاقڵه و عه‌قڵی پێ ئه‌شکێت و رۆژووه‌که‌یشی به‌لاوه موهیممه و ئه‌جری خۆی له سه‌ری وه‌ر ئه‌گرێت، ته‌نها بۆی هه‌یه بۆی بپرسێت. وه‌سیه‌تی من ئه‌ویه به‌ڕۆژوو بێت که کاتێک بۆ نموونه گه‌یشته نزیکی عه‌سر سه‌یری کرد وه‌زعی ناخۆشه بیشکێنێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌یشیگرێت کێشه‌ی له سه‌ر نابێت، چۆنکه ئه‌وانه عوزرن بۆیه ئه‌توانێت نه‌یگرێت؛ واللّه تعالی أعلم.

خوای گه‌وره شیفات بدات و بۆت بکات به مایه‌ی چاره‌سه‌ر؛ نا، ئێستا حه‌به‌کان به کار ئه‌هێنی و ئه‌گه‌ر هه‌ر له ره‌مه‌زاندا خوای گه‌وره شیفای دای ئه‌و رۆژانه ئه‌گریت که ماوه. پاشان ئه‌و رۆژانه‌ی که حه‌به‌کانت بۆ خواردوه بۆ نمونه یانزه دوانزه رۆژه، دوای ره‌مه‌زان ئه‌یگریته‌وه‌و که‌فاره‌ت ناده‌ی، هه‌ر گرتنه‌وه‌که‌یت له سه‌ره، به‌ڵام ئه‌گه‌ر که‌وته‌وه ساڵێکی تر و ره‌مه‌زانێکی به سه‌را رۆیشت و نه‌تگرتبووه‌وه ئه‌و کاته یانزه دوانزه رۆژه‌که ئه‌گریته‌وه و که‌فاره‌تیشی بۆ ئه‌ده‌یت؛ وااللّه أعلم.

دایکم شه‌کره‌ی نه‌مابوو چوار پێنج رۆژ به‌ڕۆژوو بوو به‌ڵام دوایی حاڵی خراپ بوو دوکتۆره‌که پێی وت به‌ڕۆژوو مه‌به، پاره‌ی که‌فاره‌تیشی نیه بیدات؛ رای جه‌نابتان چیه؟

یه‌که‌م الحمد للّه که خوای گه‌وره شه‌کره‌که‌ی له سه‌ر لا بردووه‌و نه‌ماوه، خۆپارێزیش بکات و په‌له‌یشی لێ نه‌بێت باشه‌، ئه‌وه نێعمه‌تێکی گه‌وره‌یه که خوا پێی داوه الحمد للّه. ئه‌گه‌ر به‌ڕۆژوو بوو خۆی نه‌گه‌یێنێته حاڵه‌تی ته‌ندروستی خراپ، ئه‌توانێت به‌ڕۆژوو نه‌بێت ئه‌گه‌ر خۆی ئه‌یزانی وایه. بۆ قسه‌ی پزیشکه‌که‌یش من نازانم ئایا ئه‌و پزیشکه دینداره‌و کابرایێکی باش و موسوڵمانه که پێی وتووه به‌ڕۆژوو مه‌به یان نا! ئه‌شێت له دوکتۆرێکی موسوڵمانه‌وه ئه‌م قسه‌یه وه‌ر بگریت به‌ڵام هه‌ر دوکتۆرێک بێت و بڵێت به‌ڕۆژوو مه‌به نابێت و ئه‌و حه‌قی ئه‌وه‌ی نیه، حه‌قی ئه‌وه‌ی هه‌یه بڵێت ئاو بخۆره‌وه، حه‌قی ئه‌وه‌ی هه‌یه بڵێت ئه‌م ده‌رمانه بخۆ یان شتێکی له‌و بابه‌ته. جا ئه‌گه‌ر به‌ڕۆژوو نه‌بوو پاره‌ی که‌فاره‌تیشی نیه بیدات ته‌واو لێی ئه‌گه‌ڕێت و هیچی له سه‌ر نیه؛ نه رۆژووه‌که نه که‌فاره‌ت دانه‌که.

‌ له بریتانیام، سه‌رئێشه‌م هه‌یه حه‌ب به کار ئه‌هێنم و سه‌هۆڵاو ئه‌که‌م به سه‌رما، فه‌قه‌راتم کێشه‌ی هه‌یه، ئه‌ژنۆم عه‌مه‌لیاته، ئازاری مه‌عیده‌م هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مانه کێشه نابن له لام، ئه‌توانم به‌ڕۆژوو ببم به‌ڵام هه‌ر ئه‌بێت حه‌به‌کان به کار بهێنم؛ به رای ئێوه چی بکه‌م؟

 خوای گه‌وره یارمه‌تیده‌رت بێت برا به‌ڕێزه‌که‌م؛ تۆ چه‌ندین ده‌لیل و حوججه‌ت هه‌یه بۆ به‌ڕۆژوو نه‌بوون. ئه‌مه‌یان که ئه‌فه‌رمووی ئازاره‌که کێشه‌ی نیه و سه‌بر ئه‌گری له سه‌ری خوای گه‌وره یارمه‌تیده‌رت بێت و له سه‌رت ته‌خفیف بکات و شیفات بدات، به‌ڵام مادام حه‌ب به کار ئه‌هێنی رۆژووه‌که مه‌گره‌و حه‌به‌کان بخۆ، ئه‌گه‌ر سه‌رئێشه‌که‌ت ساڵ دوانزه‌ مانگه له‌گه‌ڵه ئیتر ته‌واو له ئێستاوه که‌فاره‌ته‌که‌ی بده؛ ژه‌مێکی ماکدۆناڵد یان هه‌ر خۆراکێکی تری لای خۆتان، ژه‌مێکی عاددی بازاڕ چه‌ن پاوه‌ن ئه‌کا ئه‌وه‌نده حساب بکه و بیده به فه‌قیر له کوردستان خوا خێرت بنووسێت.

ئه‌وه ئه‌مێنێته سه‌ر راپۆرتی پزیشکه‌که و زه‌رووره‌تی ئاو خواردنه‌وه‌ی؛ یه‌عنی به‌نده به رای دوکتۆرێکی موسوڵمانه‌وه، ئه‌گه‌ر پێی بڵێت: تۆ جسمت پێویستی به سێ بۆ پێنج لیتر ئاوه‌و پێویسته رۆژانه بیخۆیته‌وه، ئه‌گه‌ر به‌ڕۆژوویش بیت ناتوانی چۆنکه ئه‌و فاسڵه زۆره به تایبه‌تی که ئێستا گه‌رمایه و رۆژه‌که‌یش درێژه ئه‌توانێت رۆژووه‌که‌ی نه‌گرێت؛ نه‌ک هه‌ر ئه‌توانێت به‌ڵکوو پێویسته موڕاعاتی ته‌ندروستی خۆی بکات مادام دوکتۆرێکی موسوڵمان پێ وتووه.

‌‌ باوکم شه‌کره‌یه‌تی، پار رۆژووی گرتووه، دوکتۆر وتوویه‌تی ته‌ئسیری تێ ئه‌کات، دوایی ته‌ئسیری له چاوی کردووه‌و چاوی کز بووه پێی؛ ئه‌مساڵیش موسیڕڕه له سه‌ر ئه‌وه‌ی که رۆژوو بگرێت؛ وه‌سیه‌تی جه‌نابتان چییه؟

 وه‌سیه‌تم ئه‌وه‌یه که نه‌یگرێت؛ ئه‌و باوکه به‌ڕێزه‌یش تۆ که خوای په‌روه‌ردگار ئه‌م رێگایه‌ی بۆ داوی و حوکمت حوکمی نه‌خۆش بێت و بیشتوانی که‌فاره‌ته‌که‌ی بده‌ی ئیتر بۆچی چاوی خۆت زه‌عیف ئه‌که‌ی؟ که‌فاره‌ته‌که بده و چاوی خۆیشت بپارێزه خوای په‌روه‌ردگاریش چاوت بپارێزێت و چاوی ئێمه‌یش و ئێوه‌یش بخاته ریزی ئه‌و چاوانه‌ی که له رۆژی دواییدا ئه‌ڕوانن له خوای په‌روه‌ردگار؛ ئامین!

‌ یه‌ک کۆلیه‌م هه‌یه دوکتۆریش ئه‌ڵێت به‌ڕۆژوو مه‌به؛ ئایا بۆم هه‌یه رۆژوو نه‌گرم؟

ئه‌و موسوڵمانه‌ی که یه‌ک (كلیه‌ گورچیله‌)ی هه‌یه ئه‌گه‌ر دوکتۆرێکی موسوڵمان یان دوکتۆرێکی جێ‌متمانه (چۆنکه جاری وا هه‌یه دوکتورێکی کافریشه له‌ ئه‌ورووپا به‌ڵام جێ‌متمانه‌یه، کابرا ته‌خه‌سسوسی خۆیه‌تی و هه‌ستی مه‌سئولیه‌تی به‌رزه و له قانوون و موحاسه‌به‌کردنیش ئه‌ترسێت) پێت ئه‌ڵێت تۆ رۆژی پێویستیت به سێ بۆ پێنج لیتر ئاو هه‌یه بیخۆیته‌وه له به‌ر ئه‌وه‌ی یه‌ک کۆلیه‌ت هه‌یه، ئه‌مه یه‌عنی به‌ڕۆژوو مه‌به. له به‌ر ئه‌وه ئه‌و که‌سه‌ی که حاڵاتی وایه‌و یه‌ک کۆلیه‌ی هه‌یه یان شه‌کره‌یه‌تی یان زه‌ختیه‌تی یان هه‌ر نه‌خۆشینێکی تری هه‌بێت که پێویستی به حه‌ب و ده‌رمانه، پێویستی به ئاوه، پێویستی به هه‌ر شتێکی تر هه‌یه ئه‌توانێت نه‌یگرێت و ئه‌گه‌ر نه‌خۆشیه‌که‌ی له‌و نه‌وعه بوو که دوای ره‌مه‌زان ئۆمێدت هه‌یه چاک ببێته‌وه ئه‌وه له زستانا رۆژووه‌کان ئه‌گریته‌وه ان شاء اللّه و ئه‌گه‌ر زانیشت له‌و نه‌خۆشیانه‌یه که به‌رده‌وامن بۆ نموونه زه‌خت و شه‌کره و شتێکی وایه‌تی ئه‌وه که‌فاره‌ته‌که‌ی ئه‌ده‌یت؛ بۆ هه‌ر رۆژێک حیسابی برنج و شله‌یێک بکه له کوردستانا یان ماکدۆناڵدێک له ده‌ره‌وه. حیسابی بکات چه‌ن رۆژه، سی رۆژه‌که یان بیست و نۆ رۆژ هه‌مووی حیساب بکات و بیدات به فه‌قیر و هه‌ژار؛ واللّه تعالی أعلم.

‌من گورچیله‌م به‌ردی هه‌یه؛ ئایا بۆم هه‌یه له ماوه‌ی مانگی ره‌مه‌زان چه‌ن رۆژێکی به‌ڕۆژوو نه‌بم له به‌ر ئه‌وه‌ی گورچیله‌م وشک نه‌بێته‌وه؟

جه‌نابت خۆت باشتر ئاگات له ئاستی نه‌خۆشینه‌که‌ته‌ و هه‌روه‌ها دوکتۆرێکی موسوڵمان که بۆت بنووسێت به‌ڕۆژوو مه‌به. من پێم وایه جه‌نابت ئه‌توانی هه‌ر به‌ڕۆژوو نه‌بیت، چۆنکه تۆ پێویستت به ئاو خواردنه‌وه هه‌یه بۆ گورچیله‌ت وه‌کوو ئه‌ڵێی با وشک نه‌بێت و ئه‌گه‌ر خۆیشت به ئه‌زموون و ته‌جروبه بۆت ده‌رکه‌وتووه ئه‌و رۆژانه‌ی که ئه‌یگری حاڵت په‌شێو ئه‌بێت ئه‌و کاته بیشکێنه؛ یه‌عینی پارشێوه‌که بکه به‌ڵام که گه‌یشتیته ئه‌و حاڵه‌ته که ئازارت بێت بیشکێنه، خۆیشت تووشی نه‌خۆشینه‌که مه‌که که خراپتر ببی، چۆنکه تۆ خاوه‌ن عوزریت.

من دوو حه‌فته پێش ره‌مه‌زان قۆڵم شکا، تاکوو ئێستایش پلاسته‌ری پێوه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشا ئازاری هه‌یه، نه‌متوانیوه به‌ڕۆژوو ببم له به‌ر ئه‌وه‌ی قۆڵم پێویستی به وزه و ئینێرژی هه‌یه تاکوو یه‌ک بگرێته‌وه؛ ئایا گوناحبار ئه‌بم که به‌ڕۆژوو نابم؟

خوای گه‌وره شیفات بدات. من پێم وایه که گوناحبار بوویت له‌وه‌ی که رۆژووت نه‌گرتووه‌و گوناحباریش ئه‌بی له‌وه‌ی که به‌ڕۆژوو نه‌بیت. قۆڵت شکاوه‌و هه‌ڵ به‌ستراوه‌ته‌وه‌و ئێستا ئازارت هه‌یه، به‌ڵام ئه‌م ئازاره ئازارێک نیه که به‌رده‌وام بێت و کاریگه‌ری له سه‌ر برسیه‌تی و تینوویه‌تی و ماندوو بوون و خه‌وتنت هه‌بێت، ئه‌گه‌ر کاریگه‌ری له سه‌ر ئه‌وانه هه‌یه به‌ڵێ ته‌بعه‌ن بۆت جائیزه که نه‌یگریت به‌ڵام وا نازانم هه‌ر به ئه‌وه‌نده که قۆڵت شکاوه و جار جاره تین و هوژمێکی ئازاری بۆ دێت ئه‌مه ببێت به سه‌به‌بێک بۆ ئه‌وه‌ی که رۆژووه‌که نه‌گری. ئه‌و رۆژانه‌یش که نه‌تگرتووه خوای گه‌وره به عوزر لێت وه‌ر بگرێت، به‌ڵام هه‌ر ئه‌شێ بیانگریته‌وه، له‌مه به‌دوایش به‌ڕۆژوو بیت باشتره.

به‌ڵێ به شێوه‌ێیکی گشتی شه‌رعناسان فه‌رموویانه بۆی هه‌یه به‌ڵام حه‌تمه‌ن باشتر وایه پزیشکێکی جێ‌متمانه ئه‌وه‌ی بۆ بسه‌لمێنێت نه‌ک خۆی له خۆیه‌وه بڕیار بدات یان له ترسی رۆژووی درێژ بیشکێنێت و بڵێت: به‌خوا ئه‌مڕۆ یانزه سه‌عات، ئه‌مڕۆ بیست سه‌عات، نۆزده سه‌عاته! به‌خوا ئه‌گه‌ر بیگرم په‌کم ئه‌که‌وێت و ئه‌فه‌وتێم! نا، خوای گه‌وره ئه‌فه‌رموێت: « يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»[1]؛ «خوای گه‌وره ئاسانکاری بۆ ئێوه ئه‌وێت نه‌ک سه‌ختکاری»، هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێت: « وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»[2]؛ « له دینه‌که‌یا گرێگۆڵی له سه‌رتان فه‌رز نه‌کردووه». پێغه‌مبه‌ری خوایش - علیه‌ الصلاة والسلام - ئه‌فه‌رموێت: « فَإِذَا أَمَرْتُكُمْ بِشَيْءٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ»[3]؛ «که فه‌رمانێکتان پێ ئه‌ده‌م ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌توانن ئه‌نجامی بده‌ن و بیکه‌ن». که‌وابوو ئه‌گه‌ر هه‌ر به‌وه‌نده‌ی که ئه‌ترسێت له‌وه‌ی که پێی نه‌گیرێت نه‌یگرێت ئه‌مه موقه‌سسره؛ یه‌عنی وه‌کوو کورد ئه‌ڵێت: ده‌م به‌ڕۆژووه و چاو ئه‌ترسێت! ئه‌مه خۆی راسته.

کاتێک ئه‌وترێت نه‌خۆش، مه‌به‌ست ئه‌و که‌سه‌یه که به هۆکارێک له‌ش ساغیه‌تیه‌که‌ی له ده‌ست داوه. شه‌رعناسان به گشتی له سه‌ر ئه‌وه کۆن که نه‌خۆش بۆی هه‌یه رۆژووی ره‌مه‌زانه‌که‌ی نه‌گرێت، هه‌ر کاتێک چاک بووه‌وه ئه‌یگرێتۆ؛ ئایه‌تی قورئانیش به‌ڵگه‌ی یه‌که‌مه، ده‌لیلی تریشمان فه‌رمووده‌که‌ی سه‌له‌مه‌ی کوڕی ئه‌کوه‌عه - خوای لێ رازی بێت -.    به شێوازێکی گشتی، نه‌خۆش سێ حاڵه‌تی هه‌یه یان بڵێین نه‌خۆشیه‌که‌ی سێ ئاسته: یه‌که‌م- نه‌خۆشیێکی سووکه که رۆژوو گرتن کاریگه‌ری له سه‌ری نیه، مه‌سه‌له‌ن هه‌ڵامه‌تیه‌تی که گرتن و نه‌گرتنی تا راده‌یێکی زۆر وه‌کوو یه‌ک وایه، یان سه‌رئێشه‌یێکی به‌سیت و کاتی هه‌یه یان دان ئێشه‌یێکه؛ پێ ناچێت ئه‌مه بۆی جائیز بێت به‌ڕۆژوو نه‌بێت. ئه‌وه‌یش که هه‌ندێک فه‌رموویانه بۆ نه‌خۆشیێکی بچووکی ئاوایش ئه‌توانێ به‌ڕۆژوو نه‌بێت وه‌ر گرتنێکی گشتیه له مانای نه‌خۆشی که قورئان باسی کردووه: « وَمَن كَانَ مَرِيضاً»[1]، یه‌عنی هه‌ر به عام هه‌ر که‌سێک نه‌خۆش بوو ئه‌گه‌رچی هه‌ڵامه‌تیشیه‌تی هه‌روا حیسابه که نه‌خۆشه! به‌ڵام ئه‌بێت حیساب بۆ ئه‌وه بکه‌ین که ئایا ئه‌توانێت رۆژووه‌که بگرێت یان نا؛ کابرا دانی ئێشێت به‌ڕۆژوویش نه‌بێت دانی هه‌ر ئێشێت، جاری وا هه‌یه خۆ نان و ئاویشی بۆ ناخۆرێته‌وه تا چاک ئه‌بێته‌وه. ئه‌گه‌ر ئه‌وترێت ئه‌شێ حه‌بێکی ئازاری بۆ قووت دا ئه‌ڵێین ئێ جا خۆ ئه‌شێ سپرایێکی پزیشکیشی بۆ به کار بێنێت یان ده‌نکه مێخه‌کێک بخاته سه‌ر دانه‌که‌ی ئازاره‌که‌یشی پێ ئه‌شکێنێت و رۆژووه‌که‌یشی ناشکێنێت به شه‌رتێک قووتی نه‌دات! دووهه‌م- ئه‌وه‌ی که به به‌ڕۆژوو بوون ئه‌گه‌ری دره‌نگتر چاک بوونه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌که‌ی زیاتره یان نه‌خۆشیه‌که‌ی پێ سه‌ختتر ئه‌بێت به ته‌ئکید ئه‌مه نه‌گرتنی بۆ باشتره و گرتنی په‌سه‌ندتر نیه. سێهه‌م- پۆل که‌سێک که نه‌خۆشیه‌که‌ی حه‌تمه‌ن به رۆژوو گرتن سه‌ختتر ئه‌بێت له‌وانه‌یشه پێی بمرێت؛ ئه‌مه به ته‌ئکید رۆژوو گرتنی هه‌ر حه‌رامه، چۆنکه خوای گه‌وره‌ ئه‌فه‌رموێت: « وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ »[2]؛ « خۆتان مه‌کوژن». که‌وابوو به شێوازێکی گشتی ئه‌و نه‌خۆشه‌ی که ئه‌ترسێت چاک نه‌بێته‌وه، ئه‌و که‌سه‌ی که ئه‌زانێت رۆژوو گرتن و برسیه‌تی و تینویه‌تی و ماندوو بوونه‌که‌ی کاریگه‌ری له سه‌ر نه‌خۆشیه‌که‌ی دروست ئه‌کات یان پێویستی به حه‌به بیخوات ئه‌وه ئه‌توانێت ته‌بعه‌ن نه‌یگرێت پاشان له وه‌ختێکی ترا بیگرێته‌وه؛ ئه‌گه‌ر ساڵی به سه‌را تێپه‌ڕ بوو به ته‌ئکید ئه‌بێ بیگرێته‌وه و که‌فاره‌ته‌که‌یشی بدات.

نه‌خۆشی موزمین واته نه‌خۆشی به‌رده‌وام، ئه‌و نه‌خۆشییه‌ی که تووشی بووه ساڵ دوازده مانگه‌که‌یه و ئۆمێدی چاک بوونه‌وه‌ی نیه، چ له به‌ر بێ‌توانا بوونی بێت چ له به‌ر به کار هێنانی ده‌رمان و حه‌بێکی به‌رده‌وام. له‌وانه‌یه که‌سێکی به‌خۆ و به‌توانا بێت به‌ڵام شه‌کره‌یه‌تی و پێویست ئه‌کات ناو به ناو ئاو بخواته‌وه یان حه‌ب بخوات یان هه‌ر نه‌خۆشییێکی تری هاوشێوه که پێویست ئه‌کات له رۆژا ده‌رمان بخوات. ئه‌م که‌سانه‌یش وه‌کوو پیرو په‌ک‌که‌وته رۆژوو ناگرن و که‌فاره‌ته‌که‌ی ئه‌ده‌ن. ئه‌شێ ئه‌م حوکمه که‌سێکی تریش بگرێته‌وه که به به‌ڕۆژوو بوونه‌که (به برسیه‌تی یان به تینوویه‌تیه‌که) نه‌خۆشیه‌که‌ی زیاد ئه‌کات، ئه‌میش له ریزی ئه‌وانه‌یایه که که‌فاره‌ته‌که‌ی ئه‌ده‌ن. هه‌روه‌ها ئه‌و نه‌خۆشیه‌ی ئه‌ترسێت به رۆژوو گرتن چاک بوونه‌وه‌که‌ی دوا بکه‌وێت؛ یه‌کێک ئه‌شێ بتوانێت رۆژوو بگرێت به‌ڵام ئه‌ترسێت له‌وه‌ی که نه‌خۆشیه‌که‌ی دره‌نگتر چاک ببێته‌وه. ئه‌مه‌یش هه‌ر بۆی هه‌یه که نه‌یگرێت، ته‌نانه‌ت ئه‌و جۆره که‌سانه ئه‌گه‌ر نه‌زریش بکه‌ن ره‌مه‌زانه‌که هه‌مووی یا چه‌ن رۆژێکی یا غه‌یری ره‌مه‌زان به‌ڕۆژوو بن ئیمامی نه‌وه‌وی ئه‌فه‌رموێت: نه‌زره‌که‌یشیان دانامه‌زرێت و ناشێت پێوه‌ی پابه‌ند بن. ئه‌م نه‌خۆشانه ئه‌گه‌ر پاره‌ی که‌فاره‌ته‌که‌یان بوو ئه‌وه ته‌بعه‌ن که‌فاره‌ته‌که ئه‌ده‌ن ئه‌گه‌ر نه‌یانبوو که‌فاره‌تیش ناده‌ن، ئه‌گه‌ر گه‌یشته‌وه ره‌مه‌زانی داهاتوو پاره‌ی که‌فاره‌تیان هاته ده‌ست ئه‌بێت بیده‌ن چۆنکه وه‌کوو قه‌رزێک وایه له سه‌ریان؛ ئه‌مه رای جمهوری شه‌رعناسانه به پێچه‌وانه‌ی دوو ئیمامی به‌رێز ئیمامی مالیک و ئیمامی ئیبنو حه‌جه‌‌ر. داره‌قوتنی له نافێعه‌وه ئه‌گێڕێته‌وه که کابرایێک نه‌خۆش بوو دوو یان سێ ره‌مه‌زانی به سه‌را هاتبووه‌وه؛ ئیبنوعومه‌ر- خوای لێ رازی بێت - فه‌رمووی: « فَلْيُطْعِمْ مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ مِسْكِينًا مُدًّا مِنْ حِنْطَةٍ ثُمَّ لَيْسَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ »[1] ؛ « با بۆ هه‌ر رۆژێکی رۆژووه‌که‌ی چنێک گه‌نم بدات به هه‌ژارێک گرتنه‌وه‌یشی له سه‌ر نابێت». که‌وابوو یه‌که‌م پیر و په‌ک‌که‌وتوو، دووهه‌م نه‌خۆشی موزمین ئه‌گه‌ر زانیان ئه‌توانن له دوای ره‌مه‌زان بیگرنه‌وه، ئه‌یگرنه‌وه. ئه‌گه‌ر زانیان و دڵنیا بوون بۆیان ناگیرێته‌وه وه‌کوو کابرای شه‌کره‌ یان پیر و په‌ک‌که‌وتوو یان نه‌خۆشینێکی موزمین ته‌واو، که‌فاره‌ته‌که‌ی ئه‌دات، که‌فاره‌ته‌که‌یشی ژه‌مێکه وه‌ک ئه‌وه‌ی خۆیان له ماڵه‌وه ئه‌یخۆن، ئه‌وه‌نده‌یان له سه‌ره؛ خوای گه‌وره ئه‌فه‌رموێت: « مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ »[2]؛ « وه‌سه‌تی ئه‌و جۆره خواردنه‌ی که خۆتان ئه‌یخۆن».

من شیر ئه‌ده‌م به مناڵه‌که‌م که ته‌مه‌نی 2 مانگه، هه‌ندێک رۆژووم له به‌ر ئه‌و خواردووه؛ ئایا گوناحه‌؟

نا هیچ گوناح نیه. خوای گه‌وره بۆت بپارێزێت و گه‌وره ببێت. پێنج شه‌ش مانگی ‌تریش شیری ئه‌ده‌یتێ و ئه‌بێت به حه‌وت هه‌شت مانگان جه‌نابت مه‌جالت ئه‌بێت ئه‌و کاته رۆژووه‌که‌ت ئه‌گریته‌وه ان شاء اللّه.

‌ خێزانم حه‌ملی هه‌یه هه‌شت مانگه و دوکتۆر وتوویه‌تی به‌ڕۆژوو مه‌به؛ ئایا ئه‌بێت به‌ڕۆژوو ببێت؟ ئه‌گه‌ر نا ئه‌ی ئه‌بێت بیگرێته‌وه یان به‌س فیدیه بدات و فیدیه چیه و چۆنه و چه‌ند ئه‌درێت؟

یه‌که‌م پێویسته بزانین که ئه‌مه مه‌سئه‌له‌یێکی خیلافیه که ئایا ئه‌و ئافره‌ته‌ی که دووگیانه یان شیرده‌ره ئایا رۆژووه‌که ئه‌بێت بگرێته‌وه یا فیدیه ئه‌توانێت بدات له جیاتی ئه‌وه؟ له نێوانی عوله‌مادا ته‌بعه‌ن ئیختیلافێکی له سه‌ر هه‌یه؛ چۆنکه له ئه‌سڵا باسه‌که ئه‌وه‌یه که ئایا ئافره‌تی دووگیان یان شیرده‌ر (هه‌ردووکیانم مه‌به‌سته) وه‌کوو نه‌خۆشن یان وه‌ک پیرێکی په‌ککه‌وته به حسێب دێن؟ ئه‌ڕجه‌ح له لای ئێمه‌وه ئه‌وه‌یه که ئه‌مه وه‌کوو نه‌خۆشه. حه‌مله‌که‌ی پێنج مانگانه، شه‌ش مانگانه نه‌یتوانیوه به‌ڕۆژوو بێت بونیه‌ی زه‌عیفه یا هه‌ر حاڵه‌تێکی ‌تر بێت دوایی که مناڵه‌که‌ی ئه‌بێت به پشتیوانی خوای گه‌وره سێ چوار مانگی ‌تر، پێنج مانگی ‌تریش شیری ئه‌داتێ، دوایی که سێ مانگی ئه‌مێنێت بۆ ره‌مه‌زان ئه‌توانێت بیگرێتۆ. ئه‌وانی‌ تر که فه‌رموویانه نایگرێته‌وه و فیدیه ئه‌دات وتوویانه وه‌کوو پیری په‌ککه‌وته حسێب ئه‌بێت به‌ڵام من وا نازانم. من پێم وایه ئافره‌ت که حامیله بێت یان شیر بدات رۆژووه‌که‌ی له سه‌ره، له سه‌ریشی ناڕوات و له سه‌ریشی ئه‌مێنێت مه‌گه‌ر ئافره‌تێک بونیه‌ی زه‌عیفه‌و حه‌ملی هه‌یه مناڵه‌که‌ی دانا دوای سێ چوار مانگ مه‌جبوور بوو پێنج بۆ شه‌ش مانگی‌تریش شیری بداتێ ئه‌گه‌ر گه‌یشته‌ ئه‌وه که گه‌یشتووه‌ته مانگی شه‌عبان و ساڵی به سه‌را تێ‌ ئه‌په‌ڕێت و نه‌یتوانی به‌ڕۆژوو بێت به سه‌به‌بی بونیه‌ی خۆی یا به سه‌به‌بی شیری مناڵه‌که ئه‌و کاته ئه‌توانێت فیدیه‌که‌ی بدات ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی رۆژووه‌که بگرێتۆ هه‌ر وه‌کوو دوکتور عه‌بدولواحیدیش - خوا جه‌زای به‌خێری بداته‌وه - روونی کردوه‌ته‌وه ئه‌ڵێت: ئه‌وه‌ی که کۆرپه‌له‌یه‌و له سکی دایکیایه‌تی و ئه‌وه‌ی که شیر ئه‌خوات خواردنی کافی خۆی له جه‌سته‌ی ئافره‌ته‌که‌یا هه‌یه، سححه‌تی هه‌ر چۆنێک بێت. به‌ڵام خه‌ڵک چاوی ترساوه وئه‌و فه‌توایانه‌یش زۆر بوون که ئاسانکاری بۆ خه‌ڵک ئه‌که‌ن.

مامۆستا گیان من خوشکێکم هه‌یه به‌ڕۆژوو ئه‌بێت به‌ڵام زۆر بێتاقه‌ت ئه‌بێت چۆنکه دوو گیانه و مناڵه‌که‌یش شه‌ش مانگه، مناڵێکی ئۆتیزمیشی هه‌یه زۆر پێوه‌ی ماندووه، دوکتور پێی وتووه به‌ڕۆژوو مه‌به به‌ڵام ئه‌و به قسه‌ی که‌سمان ناکات؛ رای جه‌نابتان چیه؟

من ئه‌ڵێم به‌ڕۆژوو بێت، له‌شی ساخ بێت و خوا یارمه‌تیده‌ری بێت. ئۆتیزمه‌که هیچ ته‌ئسیراتێکی له سه‌ر رۆژووه‌که‌ی نیه، چۆنکه به‌ڕۆژوو بێت و نه‌بێت ئه‌و حه‌ره‌کات و سه‌که‌ناتی خۆی هه‌ر وه‌کوو خۆی وایه. کۆرپه‌که‌ی سکیشی که مادام شه‌ش مانگانه ئیتر ته‌واو. ئێمه ئه‌ڵێین تا پێنج مانگی مه‌یگره، له شه‌ش مانگی مادام بونیه‌ی ساغه بیگرێت. ئه‌وه‌یش که بڵێین پێی بێتاقه‌ت ئه‌بێت ده‌ی هه‌موو که‌سێکی به رۆژوو بێتاقه‌ت ئه‌بێت.خوای گه‌وره یارمه‌تیده‌ری بێت و فرسه‌تی بدات.

نا ناتوانیت، بۆچی به‌ڕۆژوو نابیت شه‌ش مانگانه الحمد للّه. خه‌می مناڵه‌که‌ت نه‌بێت خۆراکی خۆی له خوێنی خۆتایه بۆی خه‌زن کراوه هه‌تاکوو دوو ساڵه‌که‌یش ته‌واو ئه‌بێت تۆ هه‌ر چیێک بخۆیت ئه‌گه‌ر ئه‌و پێویستی پێ بوو له جه‌سته‌ی تۆ ئه‌خوات.

نه‌خێر ناتوانیت، ئه‌بێ به‌ڕۆژوو بیت چۆنکه 11 مانگه و ئه‌توانی ورده ورده سریلاکی بده‌یتێ، مه‌وادی‌ تری بده‌یتێ، ترێی بۆ بگووشیت، خواردن، میوه، شتی‌تری بۆ په‌یا بکه‌ی ئه‌توانی ورده ورده بیده‌یتێ. به‌ڕۆژوو بوونه‌که‌یشت هیچ ته‌ئسیرێک له‌و ناکات له‌م کاته‌یا چۆنکه ئه‌و مه‌وادانه‌ی که کۆرپه‌له‌که‌ت پێویستی پێیه‌تی له شیری خۆته‌وه هه‌مووی وه‌ر ئه‌گرێت ئه‌وه‌نده‌ی که ئه‌یده‌یتێ. به‌ڵێ هه‌ست به برسیه‌تی و زه‌عیفی ئه‌که‌یت به‌ڵام ناشێت رۆژووه‌که نه‌گریت له به‌ر ئه‌وه. ئه‌گه‌ر نه‌یشتگرتبێت ئه‌بێ بیگریته‌وه دوای ره‌مه‌زان؛ واللّه أعلم.

ئه‌مڕۆ زانیمان که خێزانم دوو گیانه، یه‌کسه‌ر رۆژووه‌که‌ی شکاند به ئیعتیباری ئه‌وه‌ی که دووگیانه‌و له سه‌ری نیه؛ حوکمه‌که‌ی چیه؟

ئه‌مه شتێکی سه‌یر و سه‌مه‌ره‌یه! وه‌ڵا داده گیان ئه‌بێت رۆژووی ئه‌مڕۆیشت بگریته‌وه که شکاندووته بۆ وا په‌له‌ت بوو؟ کۆرپه‌له جارێک هیچ شتێکی دروست نه‌بووه هه‌تاکوو بڵێین خه‌ته‌ریاتی له سه‌ر هه‌یه، خۆراکی نیه! زۆر جاریش وتوومانه خۆراکی کۆرپه‌له‌که مه‌زموونه‌و له جه‌سته‌ی ئافره‌ته‌که‌یایه له مه‌خزه‌نایه، له خوێنه‌وه وه‌ری ئه‌گرێت و هیچ کێشه‌یێکی نیه به‌ڵام ئه‌گه‌ر کۆرپه‌له‌که‌ گه‌یشته دوو مانگ و سێ مانگ ئه‌توانی نه‌یگری. ئه‌مما تۆ هه‌ر یه‌کسه‌ر به فرسه‌تت زانیوه‌و رۆیشتوویت و رۆژووه‌که‌تت شکاندوه من پێم وایه رۆژووه‌که‌ت له سه‌ره بیگریته‌وه؛ واللّه أعلم. ئه‌وانه‌ی تریشت بگره ئه‌گه‌ر ئه‌توانی ئه‌گه‌ر نایشتوانی بۆت ئه‌بێت به عوزر و ئه‌مه شتێکی تره.   جا سبحان اللّه خه‌ڵکێک هه‌یه ده جار ته‌له‌فۆن ئه‌کات: مامۆستا گیان وه‌ڵا ناتوانم به‌ڕۆژوو بم، به‌خوا پشتم ئێشێت و به‌خوا ئه‌ژنۆم ئێشێت و ..! به‌خوا لێیشی گه‌ڕێیت بۆ سه‌د دۆلار سه‌د کیلۆمه‌تر ئه‌ڕوات! ئه‌ی بۆ بۆ ئه‌وه ئه‌توانی بۆ ئه‌و رۆژووه ناتوانی؟ ئه‌ی مامۆستا ئه‌شێ که‌فاره‌ته‌که‌ی بده‌م؟! نه‌وه‌ڵا ناشێت و ناتوانی، ئه‌بێت بیگریته‌وه، ساڵی به سه‌را تێپه‌ڕ بوو نه‌تگرتبووه‌وه ئه‌شێ جگه له گرتنه‌وه که‌فاره‌ته‌که‌یشی بده‌یت. بۆچی بۆ مافی خوای گه‌وره وان؟ بۆ ئه‌وه‌نده خۆتان خۆش ئه‌وێت له به‌ر خاتری ئه‌وه‌ی که ته‌نفیزی فه‌رمانی خوای په‌روه‌ردگار نه‌که‌ن که ئه‌م هه‌مووه ئه‌جره‌تان هه‌یه؟ ئاخر خوای گه‌وره ئه‌فه‌رموێت: رۆژوو بۆ منه و من خۆم ئه‌زانم چۆ‌ن ئه‌جری ئه‌ده‌مه‌وه یه‌عنی ئه‌وه‌نده زۆره به به‌شه‌ر حیساب ناکرێت! برای به‌ڕێزمان هه‌یه هه‌ر ٦ سه‌عات له سه‌ر عه‌موودی کاره‌با ئیش ئه‌کات، ٢٠ سه‌عاتیشه رۆژ به‌ڵام رۆژووه‌که ئه‌گرێت! ده‌ی باشه ئه‌م موسوڵمانه بۆ ئه‌توانێت بیگرێت تۆ بۆ ئه‌وه‌نده ئاسان ئه‌یشکێنیت؟ خۆتان را بگرن برا !  خه‌ڵک ئه‌م دینه‌ی چه‌ند به ساده‌یی وه‌ر گرتووه، خوای گه‌وره ئه‌فه‌رموێت: «  مَا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا»[1]؛ « ئاخر ئێوه بۆچی رێزی خوای گه‌وره ناگرن، بۆچی قه‌دری خوای گه‌وره ناگرن؟».

به‌ڵێ، رۆژوو بگره هیچ ئیشکالاتێک له سه‌ر نۆ مانگیه‌که نه‌ماوه ئه‌گه‌ر خۆت جه‌سته‌ و سححه‌تت ته‌واو بێت و باش بێت الحمد للّه، نۆ مانگیش هیچ خه‌مێکی کۆرپه‌له‌که‌ت نه‌بێت چۆنکه کۆرپه‌له‌که‌ت تا راده‌یێکی زۆر هه‌تا پێنج مانگی هه‌موو موکه‌ووه‌ناتی خۆی وه‌ر گرتووه، دوای ئه‌وه قه‌ده‌ری خوای په‌روه‌ردگار وایه تۆ نان بخۆیت و نان نه‌خۆیت ئه‌م کۆرپه‌له‌یه وه‌کوو مشه‌خۆرێک له سه‌ر خوێنی تۆ هه‌ڵی ئه‌مژێت! ئه‌و که پێویستی به پۆتاسیۆم یان کالسیۆم یان پڕۆتئین یان کاربۆهیدرات یان چه‌وری یان ویتامین یان هه‌ر شتێک بێت له‌ خۆته‌وه وه‌ری ئه‌گرێت؛ تۆ خواردبێتت یان نه‌تخواردبێت جه‌سته‌ی تۆ به‌شی ئه‌وی تیایه، بۆیه هیچ خه‌مێکی ئه‌وت نه‌بێت مه‌گه‌ر له به‌ر ئه‌وه بێت که حه‌مله‌که قورسی کردبیت و نه‌توانی و ماندوو بیت زۆر پێوه، ئه‌وه ئه‌و کاته حوکمێکی ترت ئه‌بێت و ئه‌توانی بیشکێنیت. بۆیه جه‌نابیشت بیگره به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌تتوانی به‌رده‌وام بیت بیشکێنه. وه‌سیه‌تیشم دائیمه بۆ ئه‌و که‌سانه ئه‌وه‌یه، ئه‌و که‌سانه‌ی که خاوه‌ن عوزر ئه‌بن غه‌یری نه‌خۆش، واته ئه‌و که‌سانه‌ی که ئه‌ڵێین رۆژوو بگرن وه‌کوو ته‌له‌به‌و حامیله‌و شیرده‌ر و ... وه‌سیه‌تم دائیمه ئه‌وه‌یه پارشێو هه‌سته و رۆژووه‌که بگره. تۆ له‌وانه‌یه تا نیوه‌ڕۆ خه‌وتبی، له نیوه‌ڕۆیشه‌وه هه‌ڵ ئه‌ستی جارێک تا سه‌عاتێک وه‌زعی سححی و ته‌ندروستیت دێته‌وه جێگای خۆی، دوایی ته‌حه‌مولی ئه‌که‌ی خۆت مه‌شغووڵ ئه‌که‌ی به شتێکی تره‌وه، به عیباده‌تێکه‌وه، به چوونه ده‌ره‌وه‌یێک دوایی ئه‌گه‌یته نزیکی نیوه‌ڕۆ پێت حه‌یفه بیشکێنیت بۆیه ته‌شجیع ئه‌بیت بۆ ئه‌وه‌ی نه‌یشکێنیت و ئاوا له سه‌ر رۆژووه‌که به‌رده‌وام ئه‌بیت. به‌ڵام تۆ له سه‌ره‌تاوه وره‌ی خۆت رووخانوه ئه‌ڵێی به‌خوا پارشێو خه‌به‌رم مه‌که‌نه‌وه نامه‌وێت به‌ڕۆژوو بم ته‌بعه‌ن ئه‌وه موقه‌سسری تیایا.