له ریوایه‌تێكی دوورو درێژو گشتگیردا ئیمامی جه‌عفه‌ری سادق له موحه‌ممه‌دی باوكییه‌وه خوا لێیان رازی بێت ده‌گێڕێته‌وه ده‌فه‌رموێ: چووینه خزمه‌ت جابری كوڕی عه‌بدوڵڵا خوا لێیان رازی بێت، عه‌رزم كرد: چۆنیه‌تی حه‌ج كردنه‌كه‌ی پێغهمبهری خوام (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) بۆ باس بكه. به په‌نجه‌كانی ده‌ستی ئاماژه‌ی به ژماره نۆ كرد (نۆ په‌نجه‌ی به كراوه‌یی نیشاندا) و فه‌رمووی:
«إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَكَثَ تِسْعَ سِنِينَ لَمْ يَحُجَّ، ثُمَّ أَذَّنَ فِي النَّاسِ فِي الْعَاشِرَةِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حَاجٌّ، فَقَدِمَ الْمَدِينَةَ بَشَرٌ كَثِيرٌ، كُلُّهُمْ يَلْتَمِسُ أَنْ يَأْتَمَّ بِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَيَعْمَلَ مِثْلَ عَمَلِهِ، فَخَرَجْنَا مَعَهُ حَتَّى أَتَيْنَا ذَا الْحُلَيْفَةِ فَوَلَدَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَيْسٍ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ، فَأَرْسَلَتْ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَيْفَ أَصْنَعُ؟ قَالَ: اغْتَسِلِي وَاسْتَثْفِرِي بِثَوْبٍ وَأَحْرِمِي. فَصَلَّى رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي الْمَسْجِدِ، ثُمَّ رَكِبَ الْقَصْوَاءَ حَتَّى إِذَا اسْتَوَتْ بِهِ نَاقَتُهُ عَلَى الْبَيْدَاءِ نَظَرْتُ إِلَى مَدِّ بَصَرِي بَيْنَ يَدَيْهِ مِنْ رَاكِبٍ وَمَاشٍ، وَعَنْ يَمِينِهِ مِثْلَ ذَلِكَ وَعَنْ يَسَارِهِ مِثْلَ ذَلِكَ، وَمِنْ خَلْفِهِ مِثْلَ ذَلِكَ وَرَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَيْنَ أَظْهُرِنَا، وَعَلَيْهِ يَنْزِلُ الْقُرْآنُ وَهُوَ يَعْرِفُ تَأْوِيلَهُ وَمَا عَمِلَ بِهِ مِنْ شَيْءٍ عَمِلْنَا بِهِ، فَأَهَلَّ بِالتَّوْحِيدِ: لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ، وَأَهَلَّ النَّاسُ بِهَذَا الَّذِي يُهِلُّونَ بِهِ فَلَمْ يَرُدَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ شَيْئًا مِنْهُ، وَلَزِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ تَلْبِيَتَهُ، قَالَ جَابِرٌ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ: لَسْنَا نَنْوِي إِلَّا الْحَجَّ لَسْنَا نَعْرِفُ الْعُمْرَةَ، حَتَّى إِذَا أَتَيْنَا الْبَيْتَ مَعَهُ، اسْتَلَمَ الرُّكْنَ فَرَمَلَ ثَلَاثًا وَمَشَى أَرْبَعًا، ثُمَّ نَفَذَ إِلَى مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ السَّلَام، فَقَرَأَ «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى» [البقرة: ١٢٥]، فَجَعَلَ الْمَقَامَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْبَيْتِ، فَكَانَ أَبِي يَقُولُ: وَلَا أَعْلَمُهُ ذَكَرَهُ إِلَّا عَنِ النَّبِيِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، كَانَ يَقْرَأُ فِي الرَّكْعَتَيْنِ «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» وَ «قُلْ يَأَيُّهَا الْكَافِرُونَ». ثُمَّ رَجَعَ إِلَى الرُّكْنِ فَاسْتَلَمَهُ، ثُمَّ خَرَجَ مِنَ الْبَابِ إِلَى الصَّفَا، فَلَمَّا دَنَا مِنَ الصَّفَا قَرَأَ «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ» [البقرة: ١٥٨]؛ أَبْدَأُ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ، فَبَدَأَ بِالصَّفَا فَرَقِيَ عَلَيْهِ حَتَّى رَأَى الْبَيْتَ، فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَوَحَّدَ اللَّهَ وَكَبَّرَهُ، وَقَالَ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَهَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ، ثُمَّ دَعَا بَيْنَ ذَلِكَ، قَالَ مِثْلَ هَذَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ نَزَلَ إِلَى الْمَرْوَةِ، حَتَّى إِذَا انْصَبَّتْ قَدَمَاهُ فِي بَطْنِ الْوَادِي سَعَى، حَتَّى إِذَا صَعِدنا مَشَى حَتَّى أَتَى الْمَرْوَةَ فَفَعَلَ عَلَى الْمَرْوَةِ كَمَا فَعَلَ عَلَى الصَّفَا، حَتَّى إِذَا كَانَ آخِرُ طَوَافِهِ عَلَى الْمَرْوَةِ، فَقَالَ: لَوْ أَنِّي اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِي مَا اسْتَدْبَرْتُ، لَمْ أَسُقْ الْهَدْيَ، وَجَعَلْتُهَا عُمْرَةً، فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ لَيْسَ مَعَهُ هَدْيٌ فَلْيَحِلَّ وَلْيَجْعَلْهَا عُمْرَةً، فَقَامَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِكِ بْنِ جُعْشُمٍ، فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ: أَلِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِأَبَدٍ؟ فَشَبَّكَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَصَابِعَهُ وَاحِدَةً فِي الْأُخْرَى، وَقَالَ: دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِي الْحَجِّ مَرَّتَيْنِ، لَا بَلْ لِأَبَدٍ أَبَدٍ، وَقَدِمَ عَلِيٌّ مِنَ الْيَمَنِ بِبُدْنِ النَّبِيِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَوَجَدَ فَاطِمَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا مِمَّنْ حَلَّ وَلَبِسَتْ ثِيَابًا صَبِيغًا وَاكْتَحَلَتْ، فَأَنْكَرَ ذَلِكَ عَلَيْهَا، فَقَالَتْ: إِنَّ أَبِي أَمَرَنِي بِهَذَا، قَالَ: فَكَانَ عَلِيٌّ يَقُولُ بِالْعِرَاقِ: فَذَهَبْتُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مُحَرِّشًا عَلَى فَاطِمَةَ لِلَّذِي صَنَعَتْ مُسْتَفْتِيًا لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِيمَا ذَكَرَتْ عَنْهُ، فَأَخْبَرْتُهُ أَنِّي أَنْكَرْتُ ذَلِكَ عَلَيْهَا، فَقَالَ: صَدَقَتْ صَدَقَتْ، مَاذَا قُلْتَ: حِينَ فَرَضْتَ الْحَجَّ؟، قَالَ: قُلْتُ اللَّهُمَّ إِنِّي أُهِلُّ بِمَا أَهَلَّ بِهِ رَسُولُكَ، قَالَ: فَإِنَّ مَعِيَ الْهَدْيَ فَلَا تَحِلُّ، قَالَ: فَكَانَ جَمَاعَةُ الْهَدْيِ الَّذِي قَدِمَ بِهِ عَلِيٌّ مِنَ الْيَمَنِ، وَالَّذِي أَتَى بِهِ النَّبِيُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِائَةً، قَالَ: فَحَلَّ النَّاسُ كُلُّهُمْ وَقَصَّرُوا إِلَّا النَّبِيَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَمَنْ كَانَ مَعَهُ هَدْيٌ، فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ التَّرْوِيَةِ تَوَجَّهُوا إِلَى مِنًى فَأَهَلُّوا بِالْحَجِّ، وَرَكِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَصَلَّى بِهَا الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ وَالْفَجْرَ، ثُمَّ مَكَثَ قَلِيلًا حَتَّى طَلَعَتِ الشَّمْسُ، وَأَمَرَ بِقُبَّةٍ مِنْ شَعَرٍ تُضْرَبُ لَهُ بِنَمِرَةَ، فَسَارَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَلَا تَشُكُّ قُرَيْشٌ إِلَّا أَنَّهُ وَاقِفٌ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ كَمَا كَانَتْ قُرَيْشٌ تَصْنَعُ فِي الْجَاهِلِيَّةِ، فَأَجَازَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حَتَّى أَتَى عَرَفَةَ فَوَجَدَ الْقُبَّةَ قَدْ ضُرِبَتْ لَهُ بِنَمِرَةَ، فَنَزَلَ بِهَا حَتَّى إِذَا زَاغَتِ الشَّمْسُ، أَمَرَ بِالْقَصْوَاءِ فَرُحِلَتْ لَهُ، فَأَتَى بَطْنَ الْوَادِي فَخَطَبَ النَّاسَ، وَقَالَ: إِنَّ دِمَاءَكُمْ وَأَمْوَالَكُمْ حَرَامٌ عَلَيْكُمْ كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ هَذَا فِي شَهْرِكُمْ هَذَا فِي بَلَدِكُمْ هَذَا، أَلَا كُلُّ شَيْءٍ مِنْ أَمْرِ الْجَاهِلِيَّةِ تَحْتَ قَدَمَيَّ مَوْضُوعٌ، وَدِمَاءُ الْجَاهِلِيَّةِ مَوْضُوعَةٌ، وَإِنَّ أَوَّلَ دَمٍ أَضَعُ مِنْ دِمَائِنَا دَمُ ابْنِ رَبِيعَةَ بْنِ الْحَارِثِ كَانَ مُسْتَرْضِعًا فِي بَنِي سَعْدٍ فَقَتَلَتْهُ هُذَيْلٌ، وَرِبَا الْجَاهِلِيَّةِ مَوْضُوعٌ، وَأَوَّلُ رِبًا أَضَعُ رِبَانَا رِبَا عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَإِنَّهُ مَوْضُوعٌ كُلُّهُ، فَاتَّقُوا اللَّهَ فِي النِّسَاءِ، فَإِنَّكُمْ أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانِ اللَّهِ، وَاسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِكَلِمَةِ اللَّهِ، وَلَكُمْ عَلَيْهِنَّ أَنْ لَا يُوطِئْنَ فُرُشَكُمْ أَحَدًا تَكْرَهُونَهُ، فَإِنْ فَعَلْنَ ذَلِكَ فَاضْرِبُوهُنَّ ضَرْبًا غَيْرَ مُبَرِّحٍ، وَلَهُنَّ عَلَيْكُمْ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ، وَقَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ إِنِ اعْتَصَمْتُمْ بِهِ كِتَابُ اللَّهِ، وَأَنْتُمْ تُسْأَلُونَ عَنِّي فَمَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ؟، قَالُوا: نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَأَدَّيْتَ وَنَصَحْتَ، فَقَالَ بِإِصْبَعِهِ السَّبَّابَةِ يَرْفَعُهَا إِلَى السَّمَاءِ وَيَنْكُتُهَا إِلَى النَّاسِ: اللَّهُمَّ اشْهَدْ اللَّهُمَّ اشْهَدْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ أَذَّنَ، ثُمَّ أَقَامَ فَصَلَّى الظُّهْرَ، ثُمَّ أَقَامَ فَصَلَّى الْعَصْرَ وَلَمْ يُصَلِّ بَيْنَهُمَا شَيْئًا، ثُمَّ رَكِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حَتَّى أَتَى الْمَوْقِفَ، فَجَعَلَ بَطْنَ نَاقَتِهِ الْقَصْوَاءِ إِلَى الصَّخَرَاتِ، وَجَعَلَ حَبْلَ الْمُشَاةِ بَيْنَ يَدَيْهِ وَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ، فَلَمْ يَزَلْ وَاقِفًا حَتَّى غَرَبَتِ الشَّمْسُ وَذَهَبَتِ الصُّفْرَةُ قَلِيلًا، حَتَّى غَابَ الْقُرْصُ وَأَرْدَفَ أُسَامَةَ خَلْفَهُ، وَدَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَدْ شَنَقَ لِلْقَصْوَاءِ الزِّمَامَ، حَتَّى إِنَّ رَأْسَهَا لَيُصِيبُ مَوْرِكَ رَحْلِهِ، وَيَقُولُ بِيَدِهِ الْيُمْنَى: أَيُّهَا النَّاسُ السَّكِينَةَ السَّكِينَةَ، كُلَّمَا أَتَى حَبْلًا مِنَ الْحِبَالِ أَرْخَى لَهَا قَلِيلًا حَتَّى تَصْعَدَ، حَتَّى أَتَى الْمُزْدَلِفَةَ فَصَلَّى بِهَا الْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ بِأَذَانٍ وَاحِدٍ وَإِقَامَتَيْنِ وَلَمْ يُسَبِّحْ بَيْنَهُمَا شَيْئًا، ثُمَّ اضْطَجَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حَتَّى طَلَعَ الْفَجْرُ، وَصَلَّى الْفَجْرَ حِينَ تَبَيَّنَ لَهُ الصُّبْحُ بِأَذَانٍ وَإِقَامَةٍ، ثُمَّ رَكِبَ الْقَصْوَاءَ حَتَّى أَتَى الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ، فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ فَدَعَاهُ وَكَبَّرَهُ وَهَلَّلَهُ وَوَحَّدَهُ، فَلَمْ يَزَلْ وَاقِفًا حَتَّى أَسْفَرَ جِدًّا فَدَفَعَ قَبْلَ أَنْ تَطْلُعَ الشَّمْسُ، وَأَرْدَفَ الْفَضْلَ بْنَ عَبَّاسٍ وَكَانَ رَجُلًا حَسَنَ الشَّعْرِ أَبْيَضَ وَسِيمًا فَلَمَّا دَفَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَرَّتْ بِهِ ظُعُنٌ يَجْرِينَ، فَطَفِقَ الْفَضْلُ يَنْظُرُ إِلَيْهِنَّ، فَوَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَدَهُ عَلَى وَجْهِ الْفَضْلِ، فَحَوَّلَ الْفَضْلُ وَجْهَهُ إِلَى الشِّقِّ الْآخَرِ يَنْظُرُ، فَحَوَّلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَدَهُ مِنَ الشِّقِّ الْآخَرِ عَلَى وَجْهِ الْفَضْلِ، يَصْرِفُ وَجْهَهُ مِنَ الشِّقِّ الْآخَرِ يَنْظُرُ، حَتَّى أَتَى بَطْنَ مُحَسِّرٍ فَحَرَّكَ قَلِيلًا ثُمَّ سَلَكَ الطَّرِيقَ الْوُسْطَى الَّتِي تَخْرُجُ عَلَى الْجَمْرَةِ الْكُبْرَى حَتَّى أَتَى الْجَمْرَةَ الَّتِي عِنْدَ الشَّجَرَةِ فَرَمَاهَا بِسَبْعِ حَصَيَاتٍ، يُكَبِّرُ مَعَ كُلِّ حَصَاةٍ مِنْهَا مِثْلِ حَصَى الْخَذْفِ رَمَى مِنْ بَطْنِ الْوَادِي، ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَى الْمَنْحَرِ فَنَحَرَ ثَلَاثًا وَسِتِّينَ بِيَدِهِ، ثُمَّ أَعْطَى عَلِيًّا فَنَحَرَ مَا غَبَرَ وَأَشْرَكَهُ فِي هَدْيِهِ، ثُمَّ أَمَرَ مِنْ كُلِّ بَدَنَةٍ بِبَضْعَةٍ فَجُعِلَتْ فِي قِدْرٍ، فَطُبِخَتْ فَأَكَلَا مِنْ لَحْمِهَا وَشَرِبَا مِنْ مَرَقِهَا، ثُمَّ رَكِبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَفَاضَ إِلَى الْبَيْتِ فَصَلَّى بِمَكَّةَ الظُّهْرَ، فَأَتَى بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ يَسْقُونَ عَلَى زَمْزَمَ، فَقَالَ: انْزِعُوا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، فَلَوْلَا أَنْ يَغْلِبَكُمُ النَّاسُ عَلَى سِقَايَتِكُمْ، لَنَزَعْتُ مَعَكُمْ، فَنَاوَلُوهُ دَلْوًا فَشَرِبَ مِنْهُ»[1]؛ «پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) نۆ ساڵ مایه‌وه حه‌جی نه‌كرد پاشان له ساڵی ده‌یه‌مدا جاڕ به خه‌ڵكیدا راگه‌یێنرا كه پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ته‌شریف ده‌باته حه‌ج، خه‌ڵكێكی زۆر زۆر دابارینه مه‌دینه، هه‌موو ده‌یانویست له خزمه‌تی پێغهمبهری خوادا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) حه‌ج بكه‌ن تاوه‌كو جه‌نابی بكه‌نه‌وه. ئێمه‌ش هه‌موو له خزمه‌تیدا چووین تا گه‌یشتینه ناوچه‌ی «ذوالْحُلَيْفَةِ»، له‌وێ ئه‌سمائی كچی عومه‌یس خوا لێی رازی بێت (ژنی سه‌یدنا ئه‌بوبه‌كری سددیق خوا لێی رازی بێت) منداڵی بوو كه ناو نرا موحه‌ممه‌د، ئه‌سماء هه‌واڵی نارد بۆ پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) كه چی بكات بۆ حه‌ج كردنه‌كه؟ وه‌ڵامی بۆ نارده‌وه كه غوسڵ ده‌ركه‌و پۆشاكی خۆت به‌كار بێنه و ئیحرام ببه‌سته. ئیجا پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) نوێژی له مزگه‌وت كردو سواری حوشتره‌كه‌ی (قه‌سواء) بوو، خه‌ڵكه‌كه‌ش له خزمه‌تیدا چوون. له ده‌شت تا چاو بڕی كردبێت خه‌ڵكی له خزمه‌تدا بوو، سوارو پیاده، تاچاوم بڕی كرد روانیمه لای راستی هه‌ر سوارو پیاده بوون، روانیمه لای چه‌پی هه‌روابوو، له پشتیه‌وه هه‌ر هه‌مان شێوه. پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) له ناوماندابوو، وه‌حیی بۆ ده‌هاته خوارێ و فه‌رمانه‌كانی خوای گه‌وره‌ی ده‌زانی، جه‌نابی (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) هه‌رچی ده‌كرد ده‌مانكرده‌وه (مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه كه چۆنم دیوه واتان بۆ ده‌گێرمه‌وه): هه‌ر له‌وێوه ده‌ستی به ته‌لبیه‌كرد و فه‌رمووی: خوایه وه‌ڵام له دوای وه‌ڵامت ده‌ده‌مه‌وه (به ده‌نگته‌وه دێم بۆ حه‌جی ماڵه‌كه‌ت تا بیسه‌لمێنم به پیرۆزم راگرتووه). خوایه شاهیدم كه هیچ هاوبه‌شێكت به هیچ شێوه‌یه‌ک و له هیچ شتێكدا نییه، سوپاس و ستایش هه‌ر بۆ تۆیه‌و به‌س ده‌سه‌ڵاتداریی و سه‌روه‌ریی هه‌ر هی تۆیه و به‌س، هیچ هاوبه‌شێكت له هیچ شتێكیدا نییه. خه‌ڵكه‌كه‌ش به دوای ته‌لبیه‌كه‌ی جه‌نابیدا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ده‌یانوته‌وه بێ ئه‌وه‌ی بیده‌نگیان كات، تا جه‌نابی له ته‌لبیه كردن وه‌ستا. جابر خوا لێی رازی بێت فه‌رمووی: نییه‌تمان جگه له حه‌ج كردن هیچی تر نه‌بوو، نه‌مانده‌زانی عومره چیه و چۆنه تا ئه‌و كاته‌ی جه‌نابی (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) گه‌یشته كه‌عبه‌و ده‌ستی گه‌یانده به‌رده‌‌ڕه‌ش؛ سێ ده‌وری ته‌وافه‌که‌ی به هه‌روه‌له کرد و چوار ده‌وریش به رۆیشتنی ئاسایی. پاشان ته‌شریفی برده مه‌قامه‌كه‌ی سه‌یدنا ئیبڕاهیم (علیه السلام) و ئه‌و ئایه‌ته‌ی خوێنده‌وه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى» [البقرة: ١٢٥]؛ «مه‌قام (شوێن)ه‌‌كه‌ی ئیبڕاهیم بكه‌نه جێ نوێژی خۆتان»، ئینجا چووه ئه‌و دیو مه‌قامه‌كه‌وه، مه‌قام كه‌وته نێوان جه‌نابی (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) و خودی كه‌عبه، ئینجا دوو ركات نوێژی كرد كه «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و «قُلْ يَأَيُّهَا الْكَافِرُونَ»ی تێدا خوێندن پاشان ته‌شریفی هێنایه‌وه لای به‌رده‌‌ڕه‌ش و ده‌ستی پیرۆزی پێدا هێنایه‌وه ئینجا له ده‌رگای كه‌عبه‌وه ته‌شریفی برده ده‌ره‌وه و بهرهو سه‌فا چوو. كه نزیک سه‌فا بۆوه ئه‌م ئایه‌ته‌ی خوێنده‌وه «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ» [البقرة: ١٥٨]؛ «سه‌فاو مه‌ڕوه له دروشمه‌كانی خواپه‌رستین»، وا منیش له‌وێوه ده‌ست پێده‌كه‌م كه خوای گه‌وره ناوی هێناوه (له سه‌فاوه بۆ مه‌ڕوه)، ته‌شریفی برده سه‌ر سه‌فا تا كه‌عبه‌ی لێوه دیار بێت، رووی پاكی كرده قیبله یه‌كخواناسی و مه‌زنی خوای گه‌وره‌ی ئاوا راگه‌یاند: هیچ خوایه‌ک نییه شایانی خوایه‌تی بێت جگه له خوای په‌روه‌ردگار، ده‌سه‌ڵاتدارێتی هه‌ر هی ئه‌وه، سپاس و ستایش هه‌ر بۆ ئه‌و ده‌كرێت، ئه‌و تواناو ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا ده‌شكێت، هیچ خوایه‌ک نییه شایانی خوایه‌تی بێت جگه له‌و، به‌ڵێنی خۆی برده سه‌ر، عه‌بده‌كه‌ی خۆی سه‌رخست و هه‌ر خۆشی هه‌موو حزب و ده‌سته‌و پێره‌كانی شكست پێ هێنا. پاشان كه‌وته دوعاكردن؛ سێ جاری ئاوا ره‌فتار (گوفتار و كردار) كرد. پاشان ته‌شریفی هێنایه خواره‌وه بهرهو مه‌ڕوه چوو هه‌ر كه پێی پاكی نایه دۆڵه‌كه‌وه به هه‌روه‌له چوو (له رۆیشتنی خێرا خێراترو پێش شێوازی راكردن)، كه ئێمه به مه‌ڕوه‌دا هه‌ڵگه‌ڕاین جه‌نابیشی گه‌یشت و چووه سه‌ر مه‌ڕوه، له‌وێش هه‌ر وای ره‌فتار كرد هه‌روه‌كو كه له سه‌فا كردی. ئاوا چووه‌وه سه‌فاو هاته‌وه مه‌ڕوه، له كۆتا جاردا له مه‌ڕوه فه‌رمووی: ئه‌گه‌ر ئاژه‌ڵی قوربانیم له‌گه‌ڵ خۆم نه‌هێنایه تا ئێره‌م ده‌كرده عومره، ده‌ی سا ئێوه ئه‌وی ئاژه‌ڵی قوربانی پێ نیه، با بیكاته عومره و لێره‌وه بۆی هه‌یه ئیحرامه‌كه‌ی دانێ و پۆشاكی خۆی له‌به‌ر بكات و ئازاد بێت. سوراقه‌ی كوڕی مالیكی كوڕی خه‌سعه‌م هه‌ستاو عه‌رزی كرد: جا ئه‌مه هه‌ر بۆ ئه‌مساڵمانه یان هه‌تا هه‌تایه وا ده‌بێت؟ پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) په‌نجه‌كانی هه‌ردوو ده‌ستی پاكی تێكپه‌ڕاند (كردنی به ناویه‌كدا) دووجار فه‌رمووی عومره كه چوو به‌ناو حه‌ج كردندا (ئاوێته بوون و پێكه‌وه كران) نا، بۆ هه‌تا هه‌تاییه، له‌و كاته‌دا سه‌یدنا عه‌لی خوا لێی رازی بێت له یه‌مه‌نه‌وه وشتری قوربانییه‌که‌ی پێغهمبهری (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) له یه‌مه‌نه‌وه گه‌یاند، بینی فاتیمه خوا لێی رازی بێت له‌وانه‌یه كه ئیحرامه‌كه‌ی كۆتایی پێهێناوه‌و پۆشاكێكی ره‌نگكراوی پۆشیووه‌و چاوی رشتووه، سه‌یدنا عه‌لی به‌رهه‌ڵستی لێكرد، خاتوو فاتیمه فه‌رمووی: باوكم (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) فه‌رمانی پێدام. سه‌یدنا عه‌لی ده‌فه‌رموێ: چوومه خزمه‌ت پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) تا عه‌رزی بكه‌م و هه‌ڵوێستی له خاتوو فاتیمه توند بكه‌م، كه عه‌رزم كرد خاتوو فاتیمه كۆتایی به ئیحرامه‌كه‌ی هێناوه و منیش به‌رهه‌ڵستیم كردووه و فه‌رموویه‌تی كه باوكم (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) فه‌رمانی پێداوم، پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) فه‌رمووی: راست ده‌كات راست ده‌كات؛ له خۆشمی پرسی: ئه‌دی تۆ له ده‌سپێكی حه‌جتدا چۆنت نیه‌ت هێنا؟ سه‌یدنا عه‌لی عه‌رزی كرد: وتم خوایه گیان وامنیش له‌م كات و شوێنه‌وه (میقات) وا ده‌ست پێده‌كه‌م و ده‌که‌م كه پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ده‌ست پێده‌كات و ده‌كات. ئه‌وه‌تا قوربانیشم پێیه‌و ئیحرامم كۆتایی پێ نه‌هێناوه. سه‌یدنا عه‌لی ده‌فه‌رموێ: ئه‌و كۆمه‌ڵه خه‌ڵكه‌ی كه قوربانییان له یه‌مه‌نه‌وه له‌گه‌ڵ خۆیان هێنابوو بۆ پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) سه‌د سه‌ریان پێبوو، ئینجا خه‌ڵكی ئیحرامیان كۆتایی پێ هێنا جگه له‌وانه‌ی ئاژه‌ڵی قوربانیان هێنابوو. رۆژی ته‌رویه روویان كرده مینا و ره‌فتاره‌كانی تری حه‌جیان ده‌ست پێكرد، پێغهمبهری خواش (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) هه‌روه‌ها ته‌شریفی برده مینا و نوێژه‌كانی نیوه‌ڕۆ و عه‌سرو شێوان و خه‌وتنان و سپێده‌ی (رۆژی دواتری) هه‌ر له مینا كرد، پاشان ماوه‌یه‌ک مایه‌وه تا خۆر هه‌ڵهات. پاشان فه‌رمان درا ده‌وارێكی بۆ هه‌ڵده‌ن له نه‌میره (كه نزیک عه‌ره‌فاته)، پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) هه‌ر له‌وێوه بهرهو عه‌ره‌فات ته‌شریفی برد. كه‌س گومانی له‌وه نه‌بوو كه جه‌نابی له گردی مه‌شعه‌ری حه‌رام (الْمَشْعَر الْحَرَام) لا ده‌دات (كه‌وتۆته نیوان میناو كێوی عه‌ره‌فاته‌وه) چونكه عه‌ره‌ب له جاهیلییه‌تدا چوونه مه‌شعه‌ری حه‌رامیان دوای مینا به‌هه‌ند داده‌نا، به‌ڵام پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) به‌رده‌وام رۆیشت و لاینه‌دایه مه‌شعه‌ری حه‌رام، كه گه‌یشته عه‌ره‌فه (عه‌ره‌فات كه ٢٦كم له كه‌عبه‌وه دووره) ده‌واره‌که‌یان که له نه‌میره بۆ هه‌ڵدابوو له‌وێ مایه‌وه تا خۆر لاربۆوه، داوای قه‌سوائی (حوشتره‌كه‌ی) کرد و ته‌شریفی هێنایه دۆڵه‌كه (له دامێنی عه‌ره‌فات) و وتاری بۆ خه‌ڵكه‌كه‌دا و فه‌رمووی: خوێن و سامانتان له یه‌كتریی حه‌رامه، هه‌روه‌كو كه هه‌موو ده‌ستدرێژییه‌كتان له‌م رۆژو له‌م مانگ و له‌م جێیه‌دا حه‌رامه، ئه‌وه بزانن هه‌موو شتێكی جاهیلییه‌ت وا له ژێر پێمدا (لام بێ به‌هایه)، خوێنڕێژیی و تۆڵه‌و هه‌قسه‌ندنه‌وه‌ی سه‌رده‌مانی جاهیلییه‌ت نه‌ما، یه‌كه‌مین خوێنێک كه ده‌بێ لێی بووه‌ستن خوێنی ئیبنو ره‌بیعه‌ی كوڕی حارسه كه له به‌نوسه‌عد بوو هۆزی هوزه‌یل كوشتیان. هه‌موو مامه‌ڵه‌یه‌كی سووكاریی كۆتایه‌و یه‌كه‌مین سوو كه كۆتایی پێ ده‌هێنم سووكاریی عه‌بباسی كوڕی عه‌بدولموتته‌لیبه (مامی خۆی) ئه‌مانه هه‌موو ئیلغان. له مه‌سه‌له‌ی ئافره‌تانیشتاندا له خوا بترسن تێیدا، ئێوه به ئه‌مانی خوا وه‌رتان گرتوون و به فه‌رمایشتی خوای گه‌وره له خۆتان حه‌ڵاڵ كردوون، مافتان له سه‌ریانه كه هیچ كه‌سێک نه‌هێننه ماڵ و سه‌رجێتان كه حه‌زتان له هاتووچۆیان نییه، ئه‌گه‌ر كردیان لێیانده‌ن به‌ڵام لێدانی سه‌خت نا، مافیشیان له سه‌رتانه كه به‌خێویان بكه‌ن، بژێوییان دابین كه‌ن و پۆشاكیان بۆ مسۆگه‌ر كه‌ن به شێوه‌و شێوازی شیاو. ئه‌وه‌م بۆ جیهێشتوون كه تا پێه‌وه پابه‌ند بمێنن گومڕا نابن: قورئانه‌كه‌ی خوای گه‌وره. ده‌رباره‌ی منیش لێتان ده‌پرسرێته‌وه ئێوه وه‌ڵامتان چی ده‌بێت؟ فه‌رموویان: شاهیدی ده‌ده‌ین كه جه‌نابت دینی خوات پێگه‌یاندین، هه‌موو مانت خسته سه‌ر رێ و ئامۆژگاریت كردین. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌دا پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) په‌نجه‌ی شایه‌تمانی به‌رز كرده‌وه بۆ ئاسمان و ئاماژه‌ی پێ ده‌كرده‌وه بۆ خه‌ڵكه‌كه‌و سێ جار فه‌رمووی: خوایه به شاهید به. پاشان بانگ درا و هه‌ستا بۆ نوێژ، نوێژی نیوه‌ڕۆكه‌ی كرد و قامه‌ت كرایه‌وه بۆ نوێژی عه‌سریش (پێكه‌وه له‌یه‌ک كاتدا كردنی) و هیچ سوننه‌تیشی له نێواندا نه‌كردن (یان زیكر وته‌سبیحات)، پاشان سوار وشتره‌که‌ی (قه‌سواء) بوویه‌وه‌و سنگی وشتره‌که‌ی کرد بهرهو تاشه به‌رده‌کان (به سواری وشتره‌که‌ی به‌ره‌وڕووی به‌رده‌کان وه‌ستا) به شێوازێک که رێگای رۆیشتنی خه‌ڵکی به‌رانبه‌ری بوو، خۆیشی رووی کرده قیبله. له‌وێ مایه‌وه تا خۆر داچوو و زه‌رده‌ی ئاوا بوونی خۆر که‌مێک لادراو به ته‌واوی خۆر داچوو. پێغهمبهری خوا (صلّی اللّه علیه وسلّم) ئوسامه‌ی له‌دوای خۆیه‌وه سوار کرد و پاشان که‌وته رێ. پێغهمبهری خوا (صلّی اللّه علیه وسلّم) به شێوازێک جڵه‌و (هه‌وسار)ی وشتره‌که‌ی گرتبوو که به هێمن و هێواشی بڕوات، به ده‌ستی راستی ئاماژه‌ی ده‌کرد ده‌یفه‌رموو: خه‌ڵکینه! هێمن بن، هێمن بن! هه‌ر کاتێک ده‌گه‌یشته گرده چه‌و و به‌ردوچکه‌کان جڵه‌وی وشتره‌که‌ی شل ده‌کرد بۆ ئه‌وه‌ی وشتره‌که به گرده‌کاندا سه‌رکه‌وێت. هه‌روا درێژه‌ی به رۆیشتنه‌که‌ی دا تا گه‌یشته‌وه موزده‌لیفه‌و نوێژی شێوان و خه‌وتنانی به بانگێک و دوو قامه‌ت كرد، زیكرو ته‌سبیحاتی له نێواندا نه‌كرد پاشان راكشاو خه‌وت تا سپێده‌ی به‌یانی، سپێده كه به‌یانی دا هه‌ستا و به بانگ و قامه‌تێک نوێژی به‌یانی كرد پاشان سواری قه‌سواء (حوشتره‌كه)ی بۆوه و ته‌شریفی برد بۆ گردی مه‌شعه‌ری حه‌رام، له‌وێوه رووه‌و قیبله كه‌وته دوعا كردن و ته‌كبیر (اللَّهُ أَكْبَرُ) و ته‌لبیه، ئاوا مایه‌وه تا به ته‌واوی دنیا رووناک بۆوه، پێش خۆر هه‌ڵهاتن سوار بۆوه و فه‌زڵی كوڕی عه‌بباسیشی له پاش خۆیه‌وه سوار كرد، فه‌زڵ پیاوێكی سوورو سپی و قۆز بوو، قژی رێک ده‌خست. كه گه‌یشتنه كۆمه‌ڵێک ئافره‌تی سوار فه‌زڵ سه‌یری كردن پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ده‌ستی پاكی خسته سه‌ر ده‌موچاوی فه‌زڵ و رووی پێكرد به لایه‌كه‌ی تریاندا. پاشان پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ده‌ستی له‌و لای تره‌وه خسته سه‌ر ده‌موچاوی فه‌زڵ رووی کرد به لایه‌کی تره‌وه، ته‌شریفی برد تا گه‌یشته دۆڵی موجه‌سسه‌ر و له‌وێشه‌وه به رێگا ناوه‌نده‌كه‌دا رۆیشت تا گه‌یشته جه‌مره‌ی گه‌وره (كه كورد پێی ده‌ڵێ شه‌یتانی گه‌وره كه ره‌جم ده‌كرێت)، كه گه‌یشته خاكه سوورباوه‌كه‌ی لای دره‌خته‌كه حه‌وت به‌ردووچكه‌ی گرته جه‌مره گه‌وره‌كه و له‌گه‌ڵ هاویشتنی هه‌ر به‌ردووچكه‌یه‌كیشدا «اللَّهُ أَكْبَر»ێكی ده‌كرد. پاشان ته‌شریفی برد بۆ شوێنی قوربانی كردنه‌كه‌و به ده‌ستی پاكی خۆی شه‌ست و سێ ئاژه‌ڵی سه‌ر بڕیی و پاشان به سه‌یدنا عه‌لی فه‌رموو تا ئه‌وانی تر سه‌رببڕێت، تا ئه‌ویش به‌شداری ئه‌و قوربانیانه بكات. ئینجا فه‌رمانی پێدا كه له هه‌ر یه‌كێک له ئاژه‌ڵه سه‌ربڕراوه‌كانی ده‌ستی خۆیان پارچه‌یه‌كی لێ هه‌ڵگرێت و پێكه‌وه بیانكوڵێنێت. ئاوا خرانه ناو مه‌نجه‌ڵێک و كوڵێنران و جه‌نابی (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) و سه‌یدنا عه‌لی پێكه‌وه خواردیان و گۆشتاوه‌‌كه‌شیان نۆش كرد. دواتر پێغهمبهری خوا (صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ته‌شریفی برده‌وه بۆ كه‌عبه، بۆ ته‌واف كردن، نوێژی نیوه‌ڕۆی له مه‌ككه كرد پاشان ته‌شریفی برده سه‌ر بیری زه‌مزه‌م و دیتی ئه‌ولادانی عه‌بدولموتته‌لیب له‌سه‌ری كۆن، پێی فه‌رموون: هۆ کوڕانی عه‌بدولموتته‌لیب ئاو ده‌رکێشن، ئه‌گه‌ر له ترسی ئه‌وه نه‌بووایه خه‌ڵک هێرش بکه‌نه سه‌رتان بۆ ئاو گرتن ئه‌وه منیش ئاوم له‌گه‌ڵ ده‌گرتن. پاشان دۆلكه‌یه‌ک ئاویان خسته خزمه‌تی و نۆشی كرد».
[1]. موسليم: ١٢١٨؛ ئه‌بو داوود: ١٩٠٥؛ ئيبنو ماجه: ٣٠٧٤؛ دارمی: ١٨٥٠ وهی تر.