بڕگەی دەیەم

ئەوی رێی جیهاد لە موسوڵمانان دەگرێت، تەنها نەتوانینە

      تەنها نەبوونی تواناو بوارە كە رێ لە موسوڵمانان دەگرێت، كە جیهادەكەیان نەكەن، بۆیە هەر لەو ساتە وەختەوە كە نەتوانینیان بەسەردا دێت، خۆ ئامادەكردنەوەیان لەسەر فەرز دەبێت. چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: (فَلا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ) محمد/35 واتە: كاتێك كە خاوەن هێزو باڵادەستن، خۆتان سست و لاواز مەكەن و وورە بەرمەدەن و داوای ئاشتی (لە كافرانی شەڕانی) بكەن.. مادام موسوڵمانان خاوەن هێز بن، تواناو دەسەڵاتیان هەبێت، ناشێت جیهاد بوەستێنن و تەقەبەس و رێكەوتن راگەێنن. بەڵكو تا قیامەت جەنگ و جیهاد بەردەوام دەكەن. تا شیرك و كوفر نامێنێت و كافران ناتوانن موسوڵمانان لە دینەكەیان پاشگەز بكەنەوە. ئەو هێزو باڵادەستیە پێویستە بۆ مەبەستە كۆتاییەكە بخرێتە كار كە بریتییە لە: (وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه) الانفال/39 ئەمە سەروەریی دینەكەیە كە لەو ووڵاتدا دەبێتە باڵادەست و هیچ یاساو رێساو هێزێك لە سەروو ئەوەوە نامێنێت.. ئەمەش كۆتا ئایەتە كە لەسەر جیهاد هاتۆتە خوارێ: (فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْيَرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ كُلَّ مَرْيَدٍ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ اليَلاةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَخَلُّواْ سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ) التوبە/5  واتە: موشریكەكانتان لە هەر جێیەك بەردەست كەوت، بیانكوژن بیانگرن. گەمارۆیاندەن. ژێردەستەیان كەن. لە هەموو لایەكەوە رێیان لێبگرن. ئەگەر تۆبەیان كردو پەشیمان بوونەوەو نوێژیان كردو زەكاتیاندا، ئازادیان كەن. خوای گەورە بە بەزەیی و لێبوردەیە.. ئەم ئایەتەو ئایەتی جزیەكە ـ كە هەر لەم سورەتەدایە ـ كە فەرمان بە جەنگی گشتی دەكات، لەو ئایەتانەن كە لە كۆتایی زەمانی وەحییدا هاتوونەتەخوارەوەو هیچی تر بە دوایاندا نەهاتووە، تا نەسخیان بكاتەوە. وەكو بوخاری رحمەالله لە (بەراء)ەوە خوا لێی رازی بێت گێڕاوێتییەوە كە فەرموویەتی  (اخر سورە نزلت: براءة)^[1] واتە: كۆتا سورەت كە هاتە خوارێ، تەوبە بوو. پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم و خولەفای راشیدین خوا لێیان رازی بێت ـ بەرامبەر موشریك و ئەهلی كیتاب ـ هەر وایان كردووە. وەكو لەبڕگەی (13)دا روون دەبێتەوە. ئەوەی رێ لەمە دەگرێت تەنها نەتوانینە. لەبەر ئەوەشە دەبینیت كافران بە هەموو توانایانەوە هەوڵی ئەوە دەدەن موسوڵمان لە چەك مەحرووم بكەن. وەكو خوای گەورە دەفەرموێ: (وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَاحِدَةً) النساء/102 واتە: ئەهلی كوفر دەخوازن غافڵگیرتان كەن و ئاگاتان لە چەك و كەلوپەلەكانتان نەمێنێت، تا بە یەك هەڵمەت هێرش بكەنە سەرتان.. زۆر جارمان باس كردووە كە ئیبنوتەیمییە رحمەالله دەفەرموێ: هەر كاتێك موسوڵمانان بە هۆی نەتوانین و دەسەوسانیی خۆیانەوە جیهادیان پێنەدەكرا، ئامادەكردنەوەكەی هێز دەبێتە بە فەرز لە سەریان. چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: (وَأَعِدُّواْ لَهُم ...) بەرامبەریان خۆ ئامادەكەن .^[2]

    لەمەوەی باسكرا دەردەكەوێت كە ئەسڵی پەیوەندی نێوان موسڵمانان و كافران، جەنگە. جگە لە حاڵەتەكانی تەقەبەس (هودنە) و رێكەوتن كە ئاشتیانە رەفتار دەخوازێت. بەڵام ئەم ئیستیسنایە لە كاتی زەروورەتدا دەبێت، كە نەتوانین و حاڵەتی هاوشێوەیەتی. چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: (فَلا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ) محمد/35.

   ئیبنو قودامە دەفەرموێ: (مانای تەقەبەس ئەوەیە كە گرێبەستیك لەگەڵ ئەهلی جەنگ (دار الحرب)دا لەبەرامبەر شتێكدا ـ یان بێ بەرامبەر ـ ببەسترێت، كە جەنگ لە نێوان هەردوولادا رابگیرێت... هەر ئەم (هودنە)یە كەپێی دووترێت (المُهادَنة والمُوادَعة والمُعاهَدة)ئەمەش جائیزە. بە بەڵگەی ئایەتی (بَرَاءَةٌ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ) التوبة/1 واتە: ئەم ئاگاداركردنەوەیە رادەگەێنرێت كە لەلایەن خوای گەورەو پێغەمبەرەكەیەوە دەرچووە، لە هەڵوێست بەرامبەر ئەو كەسانەی كە موشریكن و ئێوەی (موسوڵمان) پەیمانتان لەگەڵدا بەستوون.. هەروەها ئایەتی (وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا) الانفال/61 واتە: ئەگەر داوای رێكەوتنیان كرد، باڵی بۆ راخەو رازی بە.. مەروان و میسوەری كوڕی مەخرەمە خوا لێیان رازی بێت گێڕاویانەتەوە كە پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم سوڵحی لەگەڵ سوهەیلی كوڕی عەمردا ـ لە حودەیبیەدا ـ كرد، كە تا دە ساڵ جەنگی نێوان هەر دوو لا (موسوڵمانان و قوڕەیش) بوەستێنرێت.. چونكە دەشێت موسوڵمانان لە حاڵەتی لاوازییدا بن، بۆیە رێكەوتنەكە ـ تا موسوڵمانان بەهێز دەبنەوە ـ بكرێت.. ئەوەش سەرنجدان یان دۆخی موسوڵمانان دەخوازێت كە رەچاو بكرێت. كە ئایا ئەوەندە لاوازن موحتاجی تەقەبەسەكە ببن؟ یان دەشێت تەماعی ئەوەیان هەبێت كافرانی بەرامبەر ـ لەو ماوەی جەنگ راگرتنەدا ـ موسوڵمان ببن. یان رازیی بن جزیە بدەن و هەر دوو لا لە ئەمانی هەمیشەییدا بن. كە ئیتر ئەوانیش بە سیستمی حوكمی ئیسلام رازیی دەبن.. یان لەبەر رەچاوكردنی بەرژەوەندی تری موسوڵمانان رێكەوتنەكە دەكرێت، ئەویش جائیزە.. ئەوەی كە جائیز نییە ئەوەیە كە ناشێت ریكەوتنی ئاشتی هەتاهەتاییان لەگەڵدا بكرێت. هەر دەبێت ماوەكەی دیاری بكرێت چونكە دیاری نەكردن جیهادەكە بە یەكجاریی دەخاتە لاوە .^[3]

  دەبینیت ئیبنوقودامە دەفەرموێ: (ئەمەش سەرنجدانی باردۆخی موسوڵمانان دەخوازێت كە رەچاو بكرێت) یەعنی تا چ رادەیەك بەرژەوەندیی موسوڵمانان دەهێنێتە دیی؟ هەر وەكو دواتر روونتری كردەوە.

   ئیمامی نەوەوی لە (المجموع)دا دەفەرموێ: (ناشێت هەرێمێك یان ناوچەیەك سەربەخۆ ـ بە بێ خەلیفە یان نوێنەریی ـ رێكەوتن لەگەڵ كافراندا بكات، كە جەنگی نێوانیانی پێ بوەستێت. ئەگەر هەر والییەك وای كرد ئەگەری ئەوە زۆر دەبێت كە هەر ناوچەیەو جۆرە (تەنازولات)ێكی ـ بە وەستاندنی جەنگ وجیهادەكە ـ پێبكرێت، كە زیانی زۆر لێ بكەوێتەوە. بۆیە ناشێت بە بێ مۆڵەتی ئیمام (خەلیفە) یان جێگریی، هەنگاوی وا هەڵهێنرێتەوە. ئەگەر خەلیفە دەسەڵاتدارو خاوەن هێز بوو، تەماشا دەكرێت كە: ئایا چ بەرژەوەندییەك لە رێكەوتنەكەدا هەیە؟ ئەگەر نەبوو ـ یان شتێكی پڕ بایەخ نەبوو ـ كەس بۆی نابێت رێكەوتنیان لەگەڵدا بكات. چونكە خوای گەورە دەفەرموێ: (فَلا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ) محمد/35 واتە: كە خاوەن هێزو باڵادەست بوون، وورەتان نەڕوخێت و داوای ئاشتی بكەن .^[4]

   ئیبنو كەسیریش لە تەفسیری هەمان ئایەتدا (فَلا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ) محمد/35 دا دەفەرموێ: (فَلا تَهِنُوا) واتە: خۆتان بەرامبەر دوژمن لاواز مەكەن (وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ) داوای رێكەوتن و لاشەڕێتی بكەن و جەنگی نێوانتان وەلا نێن، لە كاتێكدا كە خاوەن هێزن و توانای چەندێتی و چۆنیەتی (ژمارە وتفاقی جەنگتان زۆرە) و لە حاڵەتی باڵادەستییدان و بەسەر دوژمنانتاندا زاڵن.. ئەمما ئەگەر كافرەكان باڵادەست و بەهێزو زۆرتر بوون لە موسوڵمانان، ئیمام (خەلیفە) وای دەبینی كە بەرژەوەندی موسوڵمانان دەخوازێت رێكەوتنیان لەگەڵدا بكرێت، بۆی هەیە بیكات. هەر وەكو كە پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم رێكەوتنی لەگەڵ قوڕەیشدا كرد، كە رێیان لێگرت و نەیانهێشت بچێتە مەككەوە. داوای رێكەوتنیان لێكرد كە جەنگی نێوانیان تا دەساڵ بوەستێنن، پێغەمبەری خواش صلی الله علیە وسلم بەدەم داواكەیانەوە چوو، لەگەڵیاندا رێكەوت. (وَاللَّهُ مَعَكُمْ) مژدەیە كە خواتان وا له‌گه‌ڵدایەو حەتمەن سەركەوتنی خۆیتان پێ دەبەخشێت.

   بەڵام هەندێك ـ بە تایبەتی لەوانەی ئەم سەردەمە ـ وا دەبینن كە ئەسڵی پەیوەندی نێوان موسوڵمانان و كافران ئاشتییەو ئیستیسنا جەنگ و جیهادە. ئەمیش لە كاتی زەروورەتدا دەبێت. بەڵگەش بەو ئایەتە دەهێنەوە: (وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ) الانفال/61 واتە: ئەگەر ئەوان دەستیان بۆ ئاشتی درێژكرد، تۆش دەستی بۆ درێژكەو پشت بە خوای گەورە ببەستە.. بەڵام ئەم بۆچوونە بە تەئكید جیهادەكە بۆ هەتاهەتایی پەك دەخات. بە تایبەتی جیهادی هێرشەكە، كە چوونە سەردوژمنانە لەناوچەی خۆیاندا. ئەو كاتە جیهادەكە تەنها لەو حاڵەتەدا دەمێنێتەوە كە بەرگریی لەخۆكردنە.. هەڵەی ئەم بۆ چوونەمان لە بڕگەی شەشەمدا خستەڕوو.

   ئەمما ئەو ئایەتەی ئەوان كردوویانە بە بەڵگە، بەڵگەی ئەو دیدو هەڵوێستە نییەو وا نییە. چونكە ئایەتەكە ئەوە روون دەكاتەوە كە رێكەوتن و پەیمان بەستن لەگەڵ دوژمندا ـ لە كاتی لاوازی موسوڵمانان و هێنانەدیی بەرژەوەندییاندا ـ جائیزە. ئەم مەرجە لە ئایەتەكەدا دیارە: (فَلا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ) ئایەتەكەی ئەنفال دەربارەی بارودۆخێكە كە موسوڵمانان موحتاجی ئەو رێكەوتنەن و بەرژەوەندییان پێی دێتەدیی. بەڵام ئایەتەكەی تر  (سورەتی محمد/35) دەربارەی بارودۆخێكی تری موسوڵمانانە، كە رێكەوتن وپەیمانەكە لە بەرژەوەندییان نییە. چونكە خۆیان خاوەن هێزن و باڵادەستن و دەتوانن دوژمن راكێشنە ژێر مەرج و دەسەڵاتی خۆیانەوە. بۆیە رێكەوتن و پەیمان بەستنیان لەگەڵدا جائیز نییە. چونكە لە رێكەوتنەكەدا سەروەریی ئەحكامی دینەكە نامێنێت و بواری بڵاوكردنەوەی دینەكە تەسك دەبێتەوە. مەبەست لە جیهادەكەش هێنانەدیی ئەم مەبەستەیە! نابینیت خوای گەورە دەفەرموێ : (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه) الانفال/39 واتە: جەنگیان لە دژ بەرپا بكەن تا موسوڵمانان ئەو ئەمانەیان دەست دەكەوێت كە ناچاری وەلكردنی ئیسلامەكە ناكرێن و سەروەریی و باڵادەستی حوكمڕانیش هەمووی بۆ دینەكەی خوا دەبێت و بەس.. هەروەها دەفەرموێ: (لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ) الصَّفّ/9 واتە: بۆ ئەوەی خوای گەورە ئەم دینەی خۆی بە سەر هەموو دین و دیدو بەرنامەیەكی تردا سەرخات، بە كوێرایی چاوی موشریكان! ئا ئەمە ئەسڵی مەبەستەكەیە لەجەنگ بەرپاكردن دژی كافران. كە دەخرێنە سەر دوو رێیانێك: یان موسوڵمان دەبن و بەندایەتییان تەنها بۆ خوای گەورە دەبێت. یان لەسەر كوفری خۆیان دەمێننەوە، بەڵام جزیە دەدەنە دەسەڵاتی حوكمی ئیسلامی و ئەو بایەخەیان پێنادرێت كە بە ئەهلی ئیسلام دەدرێت.. خوای گەورە دەفەرموێ: : (حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ) التوبة/29 واتە: هەتا ئەو كاتەی (كە موسوڵمان نابن و رازی دەبن) جزیە بدەن، لەگەڵ ملكەچییاندا بۆ سەروەریی شەرع، كە دەستوری حوكمڕانی (دار ولئیسلام)ە. هەروەها دەفەرموێ: (إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ فِي الأَذَلِّينَ) المجادلة/20 واتە: ئەو كەسانەی كە دژایەتی خواو پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم دەكەن هەر لە ریزی ملكەچ و زەلیلاندا دەهێڵرێنەوە.

   ئیبنو كەسیر رحمەالله لە تەفسیری ئایەتەكەی سورەتی ئەنفالدا (وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ) دەفەرموێ: (ئیبنوعەبباس و موجاهیدو زەیدی كوڕی ئەسلەم و عەتائی خۆراسانی و عیكرەمەو حەسەنی بەسریی و قەتادە دەفەرموون ئەم ئایەتە بەئایەتی (سەیف/ شمشێر) نەسخ بۆتەوە، كە لە سورەتی بەرائە (توبە) دایە. واتە: (قَاتِلُواْ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلاَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ) بەڵام ئەم بۆچوونەیان هەڵوێستەیەكی دەوێت، چونكە ئەگەر كافران زۆر بوون، دەشێت رێكەوتنیان لەگەڵدا بكرێت. هەر وەكو ئایەتەكە روونی دەكاتەوە. هەر وەكو پێغەمبەری خوا صلی الله علیە وسلم لە حودەیبیەدا كردی. هیچ بەرهەڵستكارییەك یان دژایەتییەك لە نێوان دوو ئایەتەكەدا نییە.. باس لە دوو حاڵەتە، نەك نەسخ بوونەوە، یان تایبەتیی كردنی. والله اعلم.

   ئیبنوحەجەری عەسقەلانیش دەربارەی هەمان ئایەت: (وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ) دەفەرموێ: (ئەم ئایەتە بەڵگەی شیاوێتی رێكەوتن و پەیمانبەستنە لەگەڵ موشریكان... تا دەگاتە: مانای مەرجی ئایەتەكە ئەوەیە كە دەبێ ئەو بەرژەوەندییەی بە رێكەوتنەكە بۆ ئیسلام دەهێنرێتە دیی، زۆرو رۆشن و بە سوود بێت... ئەمما ئەگەر ئیسلامەكە خۆی خاوەن هێزو باڵادەستبوو، هیچ بەرژەوەندییەكی وا بۆ ئیسلام نەدەهاتە دیی، ئەوە ناشێت رێكەوتن بكرێت)^[5] .

   ئەو ئایەتەی موناقەشەكەی لەسەرە شیاوێتی وەستاندنی جەنگ و ریكەوتنەكە باس دەفەرموێ، نەك فەرزبوونی وەستاندن و رێكەوتن.

خاڵێكی گرنگ: ناشێت لەمەوە كە باسكرا كەسانێك وا تێبگەن كە ئیسلام بانگەوازێكی ئاشتیانە نییە.. نا، ئیسلام خۆی داوای ئاشتی دەكات، بەڵام لە روانگەی تایبەتی خۆیەوەو بەپێناسەی خۆی.

   ئیسلام ئەمان و ئاشتی و بەزەیی و خێری بۆ هەموو كەسێك دەوێت. بۆیە خوای گەورە دەفەرموێ: (وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ) الانبياء/107 واتە: هەر بە رەحمەت و بەزەییەوەیە كە تۆمان بۆ هەموو جیهانیان ناردووە.. هەروەها: (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ) البقرة/257  واتە: خوای گەورە سەرپەرشتیاری دڵسۆزی ئەو كەسانەیە كە باوەڕیان هێناوە، لە تاریكییەكانەوە دەریاندەهێنیت و دەیانخاتە سەر رێبازی راست و روناك. یان: (وَلاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ بَعْدَ اصْلاحِهَا) الاعراف/85 واتە: دوای ئەوەی بەپەیامی خوایی چاكسازیی لەسەر زەوییدا كرا، ئێوە خراپەكاریی تێدا بڵاومەكەنەوە. هەروەها: (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ) النحل/90 واتە: خوای گەورە فەرمان بە دادپەروەریی و چاكەكاریی و هاریكاریی كەسوكار دەكات و بەرهەڵستی لە خراپەكاریی و ناپەسەندیی و دەستدرێژیی دەكات.. لە ئیسلامدا ئەمە واتای ئاشتییە: رەحمەت و بەزەیی بەرامبەر خەڵكی و هەوڵدان بۆ هیدایەتدانیان، بۆ قوتاركردنیان لە تاریكی و لە گومڕایی و لە بزربوون و رێنیشاندانیان بەرەو رێبازی راست و دروستی خواوویستی. بەرەو نووری ئیسلام. بۆ قوتاركردنیان لە كۆیلەیی و زەلیلی و نەبوونی و هێنانیان بەرەو سەربەستیی و عیززەت و سەربەرزیی بە  بەندایەتی خوای تاك وپاك (وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ) ال عمران/64 واتە: هۆ ئەهلی كیتاب وەرن با لەسەر ئەوە رێكەوین كە: كەسمان كەس ـ لە جیاتی خوای گەورە ـ دانەنێن كە یاسا ورێساو بەرنامەمان بۆ داڕێژێت و ئێمەش ملكەچیی بۆ دەرببرین.. با تەنها خوای تاك و تەنها بپەرستین..

   ئیسلام رێ لە خراپەكاریی و بەدیی و ناڕەوایی دەگرێت. جیهادەكەشی بۆیە فەرز كردووە، تا موسوڵمانان لەژێر تین و فشارو مەحروومبوون و ئەشكەنجەو ناسۆردا دینەكەیان لەبەر دانەماڵرێت و سووكایەتییان پێ نەكرێت: (حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه) تا دەسەڵاتی دینەكەو سەروەریی شەرعەكە تاقە باڵادەست دەبێت.