ریابازیی
(الرياء أو السمعة)
پێناسەی ریابازی و السمعة
هۆی ریابازی و حەزی وەسف و سەنا
سیماو نیشانەی ریابازی
ئاسەواری ریابازی
چارەسەری ریابازی
ریابازیی
(الرياء أو السمعة)
ریابازیی -كه كاركردنه بۆخۆپیشاندان به‌چاكی- له هه‌ره گوناحه گه‌وره‌كانه له دژوارترینیانه، میكرۆبێكه، تێكه‌ڵ به هه‌ستی هه‌ر موسوڵمانێك ببێت و زوو چاره‌سه‌ری نه‌كات هه‌موو نیه‌ت و دیدو گوفتارو كردارو بڕیارێكی تووشی ده‌ردی كوشنده‌ده‌كات (چونكه ریابازیی وه‌كو میكرۆبی ئایدزه كه هێزی به‌رگریی جه‌سته ده‌فه‌وتێنێت) هه‌ر موسوڵمانێك -به تایبه‌تی داعی و نوسه‌رو ده‌ركه‌وتوان- كه تووشی ده‌بن، پێویسته خێرا خۆیان چاره‌سه‌ر كه‌ن. پێویسته دژی نه‌فسی خۆیان جیهاد به‌رپا بكه‌ن و پشوو درێژانه به‌ره‌نگاری ئه‌م ده‌رده كوشنده ببنه‌وه تا ریشه‌كێشی بكه‌ن، ده‌نا ئه‌و دینداریی ئه‌مان داده‌ڕزێنێت و له ناوه‌وه گه‌نده‌ڵیده‌كات.... له رواڵه‌تیدا دره‌ختی به سێبه‌رو به به‌ره، بەڵام له ناخیدا گه‌نده‌ڵه‌و ره‌گ و ریشاڵی رزیووه..
كه ریابازیی ئه‌وه‌نده دژوار وكوشنده بێت پێویسته هه‌موو موسوڵمانێك شاره‌زای ببێت تا خۆی لێ لابدات، بۆیه پێویستده‌كات كه‌مێك به ته‌فسیل پێناسه‌ی باسی بكه‌ین و سیما و سیفات و ئاسه‌واره‌كانی بخه‌ینه به‌رچاو.
یه‌كه‌م: واتای ریابازیی
ریا كه له عه‌ره‌ییه‌كه‌یدا (ریاء)ـە (رؤية: بینین)ـە‌وه هاتووه ده‌وترێت: (راءانی الرجل) واته: كابرا كرده‌وه‌یه‌كی كرد تا نیشانم بدات. ئه‌مه‌ش بۆ نیشاندان و نواندنی كرده‌وه‌ی چاكه‌یه، تا پێیبووترێت پیاوچاك و چاكساز!
به‌م مانایه‌یه كه خوای گه‌وره له باسی كافرو دووڕووه ریابازه‌كاندا ده‌فه‌رموێ: (يُرَاؤُونَ) الماعون/٦ واته خۆنێشان ده‌ده‌ن ده‌خوازن وا ببینرێن كه پیاوچاكن ده‌نا له‌راستیاندا (وَيَمْنَعُونَ الْمَاعونَ)الماعون/٧ واته: هه‌موو جۆره یارمه‌تیدان و كۆمه‌ك كردنێك قه‌ده‌غه ده‌كه‌ن و رێی لێ دەگرن. هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ی هاتنه ده‌ره‌وه‌ی قوره‌یش بۆ غه‌زای به‌در كه بۆ خۆ نواندنیانبوو، چونكه ئه‌وان سه‌ره‌تا بۆ به‌رگریی له كاروانه‌كه‌ی شامیان هاتنه ده‌ره‌وه‌ی مه‌كه، دواتر بیستیان كه كاروانه‌كه سه‌لامه‌تبووه و نه‌كه‌وتۆته ده‌ست موسوڵمانان، بەڵام نه‌گه‌ڕانه‌وه‌و بۆ خۆنواندن و خۆ گیڤ كردنه‌وه هه‌ر هاتن، تا سه‌ره‌نجام له كانیاوه‌كانی به‌دردا تێكشكان و حه‌فتا كه‌سیان لێكوژراو حه‌فتاشیان دیل كه‌وتن.. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموی: (وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَارِهِم بَطَرًا وَرِئَاء النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ) الانفال/٤٧ له عه‌ره‌بیدا ده‌وترێت (الریاء السمعة) واته: نیشاندان و باسكردنه‌وه‌ی تا خه‌ڵكی ببیستن كه چ كارێكی چاكه‌ی كردووه.
السُّمْعَّة:[1] له (سَمَّعَ: وایكرد بیبیستێت)ـە‌وه هاتووه كه باسی ریابازیش ره‌فتاری و گوفتار یان كردارێك باسده‌كاته‌وه كه پێشتر ئه‌و بیسه‌رانه نه‌یانزانیوه یان نه‌یاندیووه، بەڵام مه‌به‌سته‌كه لێی هه‌ر خۆ نیشاندانه به وه‌ی پیاو چاكه‌و چاكسازیی وایكردووه.[2]
ریاو سومعه: له زاراوه‌ی زانایانی ده‌رووناسی ئیسلامی و شاره‌زایانی پاڵفته‌ی ده‌روون و ره‌فتارناسیدا برییتییه له‌وه‌ی كه موسوڵمانێك ره‌فتاری چاك نیشان خه‌ڵكی ده‌دات به‌و ئومێده‌ی پله‌و پایه‌ی له لایان ده‌سكه‌وێت، یان به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی دنیایی بۆ بهێننه‌دیی.. جا ئه‌گه‌ر خه‌ڵكه‌كه ئاماده‌ی بینینی كاره‌كه‌یبوون ئه‌وه ریایه، ئه‌گه‌ر ئاماده نه‌بوون و ئه‌م بۆی باسكردنه‌وه كه وای كردووه ئه‌وه سومعه‌یه[3].
عه‌للامه عیززه‌ددینی كوڕی عبدالسلام رحمه‌الله ده‌فه‌رموێ ریا و سومعه لێك جیاوازن ده‌فه‌رموێ:
- ریا: ئه‌وه‌یه كه كاره‌كه‌ی هه‌ر له سه‌ره‌تاوه له‌به‌ر خاتری غه‌یری خوای گه‌وره كردووه.
- سومعه: ئه‌وه‌یه كه كاره‌كه‌ی له به‌ر خاتری خوا به په‌نهانی كردووه، پاشان لای خه‌ڵكی باسیده‌كاته‌وه .
دیاره مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه كه ریا به هه‌موو شێوه‌یه‌كی زه‌مكراوه‌و ناشێت، بەڵام سومعه له‌وانه‌یه زه‌مكراو بێت. وه‌كو ئه‌وه‌ی له باسكردنی چاكه‌كارییه‌كه‌یدا مه‌به‌ستی سه‌رنج راكیشانی خه‌ڵكی و سوودێك بێت كه لایان ده‌ستی ده‌كه‌وێت، له‌وانه‌شه زه‌مكراو نه‌بێت به‌وه‌ی كه له‌به‌ر خاتری خوا باسیده‌كاته‌وه تا خه‌ڵكی تر هاندات وا بكه‌ن.. ئه‌مه‌ش كه شێخی عززی كوڕی عبد السلام فه‌رموویه‌تی له گه‌ڵ ده‌قه‌كاندا یه‌ك ده‌گرێته‌وه:
- خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأَذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ)البقره/٢٦٤ واته: ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه خێروخێراته‌كانی خۆتان به منه‌تكردن و ئازار دانی خه‌ڵكی به‌تاڵ مه‌كه‌نه‌وه، تا وه‌كو ئه‌و كه‌سه‌تان لێ نه‌یات كه بۆ ریابازیی و خۆنیشاندانی لای خه‌ڵكی سامان ده‌به‌خشن.
- پێغه‌مبه‌ری خواش صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ دەفەرموێ: (مَنْ سَمَّعَ سَمَّعَ اللَّهُ بِهِ وَمَنْ يُرَائِي يُرَائِي اللَّهُ بِهِ).[4] واته: هه‌ر كه‌سێك له‌به‌ر خاتری وه‌سف و سه‌نای خه‌ڵكی باسی چاكه‌كانی بكاته‌وه، خوای گه‌وره ئامانجه‌كه‌ی پووچه‌ڵده‌كاته‌وه و ناهێڵێت بگاته ئاواتی، هه‌ر كه‌سێكیش بۆ ریابازانه ره‌فتار بنوێنێت ره‌نج به خه‌ساریده‌كات و لای خه‌ڵكی سووكیده‌كات.
- هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ الشِّرْكَ الأَصْغَرَ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ، وَمَا الشِّرْكُ الأَصْغَرُ؟ قَالَ: الرِّيَاءُ، يَقُولُ اللَّهُ لَهُمْ يَوْمَ يُجَازِي الْعِبَادَ بِأَعْمَالِهِمُ: اذْهَبُوا عَلَى الَّذِينَ كُنْتُم تُرَاءُونَ فِي الدُّنْيَا، فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمْ جَزَاءً).[5] واته: ئه‌وه‌ی زیاتر لێی ده‌ترسم بكه‌ونه ناوی شیركی گچكه‌یه. عه‌رزیان كرد: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا شیركی گچكه‌چییه؟ فه‌رمووی: ریایه، خوای گه‌وره له رۆژی قیامه‌تدا كه پاداشتی عه‌بده‌كانی ده‌داته‌وه به ریابازان ده‌فه‌رموێ: بڕۆن بۆ لای ئه‌و كه‌سه‌ی ریاكه‌تان له دنیادا له‌به‌ر خاتری ئه‌و ده‌كرد، بڕوانن داخۆ هیچ پاداشتێكتان لایان ده‌ست ده‌كه‌وێت؟
- پێغه‌مبه‌ری خوای صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ گوێی لێبوو یه‌كێك به ده‌نگی به‌رز زیكری خوای گه‌وره‌ی ده‌كرد، فه‌رمووی: (انَّهُ أوَّابٌ) واته: ئه‌وه كه‌سێكه زۆر به‌ره‌و خوای گه‌وره گه‌ڕاوه‌ته‌وه. كه سه‌یریان كرد دیتیان میقدادی كوڕی ئه‌سوه‌ده خوا لێی رازی بێت..[6] مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه كه میقداد -كه له یاوه‌رە چاكه‌كانه- به ده‌نگی به‌رز زیكری كردووه مه‌به‌ستی ریابازیی نه‌بووه، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌رڕاست و خواوویستبووه ده‌نگ به‌رزكردنه‌وه‌كه‌ی بۆ ئه‌وه نه‌بووه خه‌ڵكی بزانن كه یادی خوا زۆرده‌كات.
دووه‌م: هۆی ریابازیی و حه‌زی وه سف و سه‌نا
١- ئاڕاسته‌كانی سه‌ره‌تای په‌روه‌رده‌كردنی: ده‌شێت ریابازه‌كه له ماڵێكدا په‌روه‌رده‌بووبێت ریابازیی و خۆ نواندن و شانازیی كردنیان به لاوه ئاسایی بێت و راهاتبن خۆ باده‌ن و باس له گرنگی خۆیان بكه‌ن! بێگومان ئه‌م كه‌سه‌ش هه‌ر له منداڵییه‌وه ئه‌وه به په‌سه‌ند ده‌زانێت. كه ئه‌گه‌ر چاكه‌یه‌كی كرد خێرا باسی بكاته‌وه یان خۆ وا ده‌رخات كه چاكه‌كاره.. ئه‌وه‌ی لا سروشتی ده‌بێت، چونكه ئه‌ندامانی ماڵه‌كه‌یان كه له‌و گه‌وره‌تربوون هه‌موویان وان. ئه‌م كه‌سه ئه‌وه‌نده خۆی نواندووه‌و له فشه‌و ریادا خۆی نیشانداوه تا ریابازیی لا بۆته ره‌وشتی جێگیر! بۆته به‌شێك له كه‌سایه‌تیه‌كه‌ی! ئه‌مه‌ش هه‌تا چاو بڕكات و هۆش بۆی بچێت خه‌ته‌ره.. یه‌كێك له حیكمه‌ته‌كانی هاوسه‌رگیریی دینداریانه ئه‌وه‌یه كه موسوڵمان هه‌ر له سه‌ره‌تاوه بیر له‌وه بكاته‌وه كه هاوسه‌رێكی دیندار په‌یدا كات تا ته‌لاری خێزانیه‌كه‌یان باوه‌شی سۆز و ئاڕاسته‌ی پارسه‌نگانه‌ی دینه‌كه‌ی بێت.
- پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ به یاوه‌ره‌كه‌ی فه‌رموو كه ده‌یوویست ژن بهێنێت: (فَاظْفَرْ بِذَاتِ الدِّينِ تَرِبَتْ يَدَاكَ).[7] واته: ئافره‌تێكی خاوه‌ن دین په‌یدا كه تا بكه‌ویه به‌ره‌كه‌ته‌وه. تا پشتێنی لێ بكه‌یته‌وەو بێ خه‌م بێت لێی.
- هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (اِذا أَتَاكُمْ مَنْ تَرْضَونَ خُلْقَهُ وَدِينَهُ فَزَّوِّجُوهُ).[8] واته: ئه‌گه‌ر كه‌سێك هاته داخوازی ئافره‌تتان كه له له ره‌وشت و دیندارێتییه‌كه‌ی رازیبوون بیده‌نێ.
٢- هاوڕێی خراپ: ئالییه‌تی كاریگه‌ر له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی دوای خێزان دۆست و هاوڕێكانن. ده‌شێت ریابازبووبێته هاوڕێی كه‌سانێك كه ریابازییان قبوڵ بێت و به‌رده‌وام موماره‌سه‌ی بكه‌ن.. ئه‌میش ده‌كه‌وێته ژێر كاریگه‌رییان و پێی ئاسان و ساده ده‌بێت وه‌كو ئه‌وان بێت، به تایبه‌تی ئه‌گه‌ر كه‌سایه‌تی خۆی لاوازبوو. ئه‌گه‌ر زۆر متمانه‌ی به‌خۆی نه‌بوو ئه‌وه زووترو زۆرتر ده‌كه‌وێته ژێر كاریگه‌ریی به‌رامبه‌رانیه‌وه‌و ریاكردنه‌كه‌ی لا قورس نامێنێت! ئه‌وه‌نده موماره‌سه‌یده‌كات تا ریا كردنی لا ده‌بێته ره‌فتاری رۆژانه‌و پیشه و سیمای كه‌سایه‌تی خۆی.. بۆیه زۆر زۆر گرنگ و كاریگه‌ره موسوڵمان هاوڕێ و دۆست و هاوده‌نگی خواوویست و دینداری ره‌سه‌ن بگرێت كه رێزی شه‌رع ده‌گرن و له خوا ده‌ترسن و هه‌میشه هۆشیان له پارسه‌نگی نییه‌ت و مه‌به‌ست و ئامانجیانه.. هه‌ر كه‌سێك هاوڕێیه‌كی وای ده‌سكه‌وت هه‌ق نیه بهێڵێت له ده‌ستی بچێت.
٣- نه‌ناسینی ته‌واوی خوای تاك و پاك: ریاباز خۆ باوه‌ڕی به خوای گه‌وره و قیامه‌ت و لێپرسینه‌وه هه‌یه، دڵنیاشه كه خوا گه‌وره بینه‌رو بیسه‌رو چاودێره. بەڵام ده‌شكه‌وێته ریاوه! بۆچی؟ چونكه گه‌وره‌یی و مه‌زنێتی خوای گه‌وره‌ی به ته‌واویی له دڵدا نیه، ماوێتی بۆ خوا بسوڵحێت، ده‌زانێت خوای گه‌وره چاودێرێتی بەڵام ترسی لێی كه‌مه‌و له نه‌زانینی خۆیدا چاوقایمه! ئه‌م نه‌زانینه وای لێده‌كات سڵ له‌وه نه‌كاته‌وه كه ریاده‌كات! ئاخر كه‌سێك خوای تاك و پاك به خوای په‌رستراو و سه‌ییدو چاودێرو ئاودێرو ده‌سەڵاتدارو عه‌زیزی خۆی بزانێت چۆن پێچه‌وانه‌ی وویستی ئه‌و روو له‌شتی ترده‌كات؟! كه‌سێك یه‌قینی له دڵدا بێت كه هه‌موو سوودو زیان و خێرو شه‌ڕو چاكه‌و خراپه‌یه‌ك به قه‌ده‌ری خوای تاك و پاكه (واته هه‌موو بزاوت و سره‌وتێك له زانست و وویست و توانای خواوه دێت) چۆن واده‌كات له‌به‌ر خاتری ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی مه‌دحی بكه‌ن كارێك -كه ده‌بێت بۆ خوا بیكات- بۆ مه‌دح و سه‌نای خه‌ڵكی ده‌یكات؟! چۆن موسوڵمانێك خوای خاوه‌نی به حه‌ق ناسیبێت و له‌به‌ر خاتری ئه‌و خێرێكی كردبێت، دوایی بۆ خه‌ڵكی باسده‌كاته‌وه؟ تا بزانن خێره‌و مه‌نده! یان له‌به‌ر چاوی ئه‌وان چاكه‌كاره، كه‌چی كه ته‌نها ده‌كه‌وێت لا به لای چاكه‌دا ناكاته‌وه! كه‌سێك له‌وه دڵنیا بێت كه (عززه‌ت) و (زه‌لیلی) به فه‌رمانی خوای ده‌سەڵاتدارن، چۆن خۆی له‌به‌ر چاوی مرۆڤی وه‌كو خۆی لاوازو بێ توانا ده‌نوێنێت تا نه‌هێڵن زه‌لیل بێت! یان گه‌وره‌یی و ناوداریی پێ ببه‌خشن؟! له كاتێكدا ده‌شزانێت كه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) ال عمران/٢٦ واته: بڵێ یا الله خوای په‌روه‌ردگاری من، تۆ خاوه‌ن هه‌رچی موڵك و سامانێكیبوونه‌وه‌ریت. تۆ ده‌سەڵات و حوكم و ناوداریی به هه‌ر كه‌سێك بته‌وێت ده‌به‌خشیت، تۆ ده‌سەڵات و حوكم و ناوداریی له هه‌موو ئه‌و كه‌سانه ده‌ستێنیته‌وه كه ناته‌وێن. خوایه گیان تۆ مه‌زنیی و رێزو كه‌سایه‌تی (عززه‌ت) به‌و كه‌سانه ده‌به‌خشیت كه خۆت ده‌ته‌وێن، هه‌رتۆش زه‌لیلی و چاوشۆڕیی و سووكایه‌تی به‌سه‌ر ئه‌و كه‌سانه‌دا ده‌ده‌یت كه ناته‌وێن.. خوایه هه‌موو جۆرو راده و بڕو چۆنیه‌تیه‌كی خێر وا له ده‌ست تۆداو تۆش به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا زاڵیت! كه‌سێك ئاوا خوا بناسێت ئیتر ته‌ماعی چۆن له‌وه‌دا ده‌بێت كه له‌به‌ر ده‌ستی عه‌بددایه؟! كه هه‌ر خوای خاوه‌ن به‌ویشی به‌خشیووه؟ ئاخر بۆیه هه‌نگاوی یه‌كه‌می ده‌سپێكی موسوڵمانێتی، خواناسینه، شایه‌تمان هێنانه.. خوا ناسین و زانینی سیفاتی خوای گه‌وره یه‌كه‌مین مه‌رجی باوه‌ڕن (شروط الایمان) بۆیه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ) محمد/١٩ بزانه كه هیچ خوایه‌ك نییه كه هیچ سیفه‌تێكی خوایه‌تی به هیچ راده‌و بڕو چۆنیه‌تیه‌ك هه‌بێت، جگه له خوای كردگار.. خوای حه‌قیقی الله یه‌و به‌س... هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م رۆڵه كاریگه‌ره‌ی خواناسینه‌كه‌یه كه هه‌موو سووره‌ت و ئایه‌ته مه‌ككیه‌كان و سییره و سووننه‌تی پاكی پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ جه‌خت له خواناسییه‌كه ده‌كه‌نه‌وه.. قۆناغی مه‌ككه كه سێزده ساڵی ره‌به‌قبوو نه نوێژی تێدا فه‌رزبوو نه رۆژوو نه زه‌كات ونه حه‌ج و نه‌جیهاد هه‌موو ته‌ركیزكردنه‌كه له‌سه‌ر بنه‌ماكانی عه‌قیده‌كه‌بوو. له‌سه‌ر زانین و موماره‌سه كردنی عه‌قائیدیی دینه‌كه‌بوو.
٤- حه‌ز له پله‌و پایه‌كردن: حه‌ز كردنی كه‌سێك له ده‌ركه‌وتن و به‌ده‌ستهێنانی پله‌و پایه و ئاستی كۆمەڵایه‌تی ناو خه‌ڵكی (یان پله و پایه‌ی حزب و دائیره‌و ده‌وڵه‌ت) پاڵنه‌رێكی سه‌ره‌كی ریابازییه. چونكه ریاباز له‌م حاڵه‌تانه‌یدا خۆ ده‌نوێنێت تا سه‌رنجی ئه‌و كه‌سانه بۆ لای خۆی راكێشێت كه كاربه‌ده‌ستن. كه ناوداریی و پله و ئاست و به‌رپرسێتیه‌كانیان به‌ده‌سته. تا ئه‌وه‌نده متمانه‌ی پێبكه‌ن كه بیخه‌نه پێش، یان پله و پایه‌ی پێ بده‌ن.. له‌وانه‌یه ئه‌مه یه‌كێك له‌و حیكمه‌تانه‌ی ئیسلام بێت كه ناخوازێت پله‌و پایه به كه‌س ببه‌خشرێت تا تاقی نه‌كرێته‌وه و نه‌زانرێت جێ متمانه‌یه‌و شیاوه. به تایبه‌تی كه دیدو ره‌فتارو حاڵه‌تی كه‌سه‌كه‌ش بخوازێت ئاوا ده‌ركه‌وێت!
- خوای گه‌وره له باسی هه‌تیوو و ته‌سلیمكردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ت وسامانه‌كه‌یدا كه له میرات بۆی ماوه‌ته‌وه ده‌فه‌رموێ: (حَتَّىَ إِذَا بَلَغُواْ النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُواْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ)النساء/٦ واته: هه‌تیووه‌كان كه ده‌گه‌نه قۆناغی باڵغبوون و په‌ی پێبردن تاقیان بكه‌نه‌وه، تا دڵنیا بن له‌وه‌ی چاك ده‌توانن ره‌فتار به ماڵ و سامانه‌وه بكه‌ن، ئه‌گه‌ر هه‌ستیان به ژیرێتی و ئه‌قڵ پێشكانی سامان كرد ماڵ و سامانه‌كانیان بخه‌نه‌وه به‌رده‌ست، كه پێشتر له‌به‌ر نه‌شیاوێتی ئه‌وان بۆتان هه‌ڵگرتبوون.
- هه‌روه‌ها ده‌رباره‌ی ئافره‌ته كۆچكه‌ره‌كان ده‌فه‌رموێ (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ)الممتحنة/١٠واته: ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتان هێناوه ئه‌گه‌ر ئافره‌ته موسوڵمانه‌كان هیجره‌تیان كرد بۆ لاتان تاقییان بكه‌نه‌وه، تا بزانن ئایا راسته له‌به‌ر خاتری خوای گه‌وره هیجره‌ته‌كه‌یان كردووه؟ یان له‌به‌ر ماڵ و مێرده؟ یان حه‌زو به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیانیان مه‌به‌ستبووه.
٥- چاو بڕین و ته‌ماع له‌وه‌ی كه خه‌ڵكی تر هه‌یانه: سووربوونی له‌سه‌ر دنیا وویستی و هه‌ڵپه‌كردنی بۆ به ده‌ست هێنانی چێژه دنیاییه‌كان وای لێ ده‌كه‌ن ته‌ماع بكاته ئه‌وه‌ی له ده‌ستی خه‌ڵكییدا هه‌ن. ئه‌وه‌ش له ناخییدا ده‌بێته پاڵنه‌رێكی شاراوه بۆ خۆ نزیككردنه‌وه له‌و خاوه‌ن (شت)انه و خزمه‌تكردن و خۆ چاك نیشاندانیان به‌و ئومێده‌ی سه‌رنجیان بۆ لای خۆی رابكێشێت، تا متمانه‌ی پێ بكه‌ن. ئه‌مه ریابازییه. چونكه ده‌یه‌وێت له‌م رێگا چه‌واشه‌كارییه‌وه بگاته ئه‌وه‌ی ئه‌وانه هه‌یانه! چ ته‌ماعی له موڵك و ماڵیاندا هه‌بێت، چ له ئافره‌تیاندا. یان له ده‌ركه‌وتن به هۆیانه‌وه، یان گه‌یشتنه كارو پله‌و پایه‌و ئاست و ناوداریی.. ئه‌مه‌ش مه‌به‌سته شاراوه‌كه‌ی كابرای ئه‌عرابیبوو كه پرسیاری له پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كرد كه(الرَّجُلُ يُقَاتِلُ لِلمَغنَمِ).[9] واته: كابرا ده‌چێته جیهاد بەڵام مه‌به‌ستی به ده‌ست هێنانی ده‌سكه‌وت (غه‌نیمه‌ت) ی جه‌نگه‌كه‌یه. یان كه له‌و فه‌رمووده‌یه‌ی تردا هاتووه (مَنْ غَزَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَهُوَ لَا يَنْوِي فِي غَزَاتِهِ إِلَّا عِقَالًا فَلَهُ مَا نَوَى).[10] واته هه‌ر كه‌سێك به ئومێدی ده‌سكه‌وتنی په‌تكێك (له‌ته گوریسێك) كه سامانی دنیایین، بچێته جیهاد، نییه‌ته‌كه‌ی وا بۆ حسێب ده‌كرێت كه جه‌نگ و كوشتاره‌كه‌ی به مه‌به‌ستی جیهاد نه‌بووه.
ئه‌مانه هه‌مووی ئاڕاسته‌ی پێغه‌مبه‌ری خوان صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ تا موسوڵمان نییه‌ت و مه‌به‌ستی خوا وویستی بێت. نه‌ك حه‌زی سامان و ناوداریی و ده‌ركه‌وتن و سه‌ركه‌وتن كه له‌وانه‌یه لێی ببنه پاڵنه‌رو سه‌ره‌نجام -چونكه حه‌تمه‌ن ده‌كه‌وێته ریابازییه‌وه- ره‌نج به خه‌سار ده‌كه‌وێت.
٦- حه‌ز له وه‌سف و سه‌نای خه‌ڵكی: كابرا كه له ناخییدا حه‌زی له‌وه‌یه خه‌ڵكی مه‌دحی بكه‌ن وناوی به چاكه بهێنن، ئه‌م حه‌زه‌شی بۆته هه‌ستێكی برسێتی كه‌سایه‌تی! بۆیه به هه‌موو شێوه‌یه‌ك هه‌وڵده‌دات باسی بكرێت و ناوی چاكسازو پیاوچاكی لێبنرێت. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌نده‌ش خواوویست وچاك نیه تا بێ مه‌به‌ست ئه‌وه‌ی بێته رێ، ئینجا هه‌وڵ ده‌دات خۆی وا نیشاندات كه چاكه، زیره‌كه، ئازایه، سه‌خییه، شایان وشیارو شایسته‌یه.. ئه‌وه‌ش ده‌یخاته ریابازییه‌كی به‌رده‌وامه‌وه چونكه ده‌یه‌وێت شه‌وو رۆژو له هه‌موو كۆڕو كۆبوونه‌وه‌یه‌كدا هه‌رباسی ئه‌و بكرێت! بۆیه هه‌وڵده‌دات كه باسی هه‌ر سیفه‌تێكی جوان یان هه‌ر كه‌سێك به چاك بكریت ئه‌م - به‌حه‌ق و به ناحه‌ق - خێراباسێكی خۆی و سیماو سیفه‌ت و هه‌ڵوێستی خۆی ده‌كات تا ئه‌میش بخرێته ریزی مه‌دحكراوه‌نه‌وه! خوا لاماندا.. ئه‌وه پاڵنه‌رو هۆكارێكی به‌رده‌وام وبه‌هێزی ریابازییه.. ریاباز كه‌سێكه كه زۆری خۆی فشكردۆته‌وه و بای زۆر كردۆته خۆی! ته‌كمیله‌ی فه‌رمووده‌كه‌ی باسی ئه‌عرابیه‌كه ئه‌وه نیشان ده‌دات كه ده‌فه‌رموێ: (الرَّجُلُ يُقَاتِلُ لِلْمَغْنَمِ وَالرَّجُلُ يُقَاتِلُ لِيُذْكَرَ وَيُقَاتِلُ لِيُرَى مَكَانُهُ مَنْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَقَالَ مَنْ قَاتَلَ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ)[11] واته : كابرایه‌ك كه بۆ ئه‌وه ده‌چێته جیهاد تا مه‌دحی بكه‌ن، تاباسی ئازایه‌تی بكه‌ن، یه‌كێكی تر بۆیه ده‌چێت تا وه‌كو فه‌رمانده‌و سه‌ركرده‌و خاوه‌ن پله‌و پایه ده‌ركه‌وێت و وه‌كو به‌رپرس ببینرێت.. كێ له مانه له پێناوی خوادایه؟ پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فه‌رمووی: هه‌ر كه‌سێك بۆ ئه‌وه بجه‌نگێت كه دینی خوا سه‌ركه‌وێت، ئه‌وه له پێناوی خوادا جیهادی كردووه.
٧- هه‌بوونی لێپرسینه‌وه‌ی توندوتیژ له سه‌ریی: كه‌سێك كه هه‌ست بكات زۆرتوندو تیژانه موحاسه‌به ده‌كرێت وله‌سه‌ر هه‌ندێك دیدوهه‌ڵوێست لێپرسینه‌وه‌ی سه‌ختگیرانه‌ی له گه‌ڵدا ده‌كرێت، حه‌تمه‌ن هه‌وڵ ده‌دات وا خۆ نیشاندات كه كه‌مته‌رخه‌م نه‌بووه‌و كارو ئه‌ركی خۆیی به باشترین شێوه ئه‌نجامداوه.. بێگومان ئه‌مه‌ش كه‌سانێك كه په‌روه‌رده‌ی ئیمانیانه‌یان ته‌واو نه‌بووبێت ده‌خاته ریابازیی و به ته‌ئكید درۆ كردنیشه‌وه! به تایبه‌تی كه‌سانێك ئه‌وه‌یان به‌سه‌ر دێت كه هیمه‌ت نزمن و له رووی ئیدارییه‌وه شلوشێواون. چونكه هه‌وڵده‌دات لاوازیی كه‌سایه‌تی خۆی به‌خۆنواندن پڕبكاته‌وه. حه‌ق نیه كه كه‌مته‌رخه‌میی لێده‌ركه‌وێت توند سه‌رزه‌نشت بكرێت. خۆشی ده‌بێت ئه‌وه بزانێت سه‌رزه‌نشت كردنێكی دنیایی ئه‌میره‌كه‌ی له روو ڕه‌شی لای خوای گه‌وره‌ی چاكتره. ئه‌م شكاندنه‌وه‌یه‌یه ئه‌هوه‌نتره له‌وه‌ی به ریابازو درۆزن بنوسرێت.. هه‌زاران دروودو سڵاو و رێزی خوایی له پێغه‌مبه‌ری پێشه‌واو راستگۆمان صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كه به‌خاتوو عایشه‌ی خوالێی رازی یێت فه‌رموو: (إِنَّ الرِّفْقَ لاَ يَكُونُ فِي شَيء إِلاَّ زَانَهُ وَلاَ يُنْزَعُ مِنْ شَىْءٍ إِلاَّ شَانَهُ)[12]واته: نه‌رمونیانی له هه‌ر شتێكدابێت ده‌بێته مایه‌ی جوانكارێتی، له هه‌رشتێكیش دوورخرایه‌وه ده‌بێته مایه‌ی نوقسانی وعه‌یب و عاریی.
٨- سه‌رسامبوونی خه‌ڵكی پێی و وه‌سفكردنی: ئه‌مه‌ش خاڵێكی كاریگه‌ره له چه‌كه‌ره پێكردنی تۆوی به‌دی ریابازیی له‌ناخییدا. كه ده‌بیستێته‌وه وا خه‌ڵكی به سیماو سیفاتی، به‌دیدو تێڕوانینی، به گوفتارو كرداریی، به چالاكی وهیمه‌ت و كاریگه‌رێتیه‌كه‌ی سه‌رسامن و مه‌دحی ده‌كه‌ن، لای ده‌بێته به‌رهه‌مێكی دیدو ڕه‌نجی.. سه‌ره‌تا له‌وانه‌یه هه‌ر حه‌ز بكات ببیستێته‌وه. بەڵام وورده وورده شه‌یتان رێگاكه‌ی لێده‌گۆڕێت. نیه‌ته‌كه‌ی به‌ره‌و ریابازیی ده‌بات. به‌وه‌ی له‌وه‌و دوا كه چالاكیه‌ك ده‌نوێنێت سۆراغی ئه‌وه‌ده‌كات بزانێت چه‌ند كه‌سی تر پێی سه‌رسامبوون! (ئه‌وه له‌م سه‌رده‌مه‌دا هه‌ر زۆر زۆربووه: سه‌رسام به ووتارو شیعرو ئاوازو ده‌نگی، سه‌رسام به نوسین و به‌رهه‌می، سه‌رسام به ده‌ركه‌وتن و چالاكیه‌كانی، سه‌رسام به سیما وسیفاتی! به تایبه‌تی له ده‌زگاكانی خوێنراو وبینداوو بیستراوی راگه‌یاندنه‌وه، به تایبه‌تیتر له ته‌له‌فزیۆن وپه‌یوه‌ندییه‌كانی ئینته‌رنێته‌وه)جا ئیسلام بۆ ئه‌وه‌ی شوێنكه‌وتووه‌كانی له هه‌موو هۆكارێكی به‌خۆسه‌رسامبوون بپارێزێت رێی له موسوڵمانان گرتووه سه‌رسامیی خۆیان و مه‌دحكردنیان به‌رامبه‌ر كه‌سه كاریگه‌ره‌كان ده‌رببڕن. ئه‌گه‌ر له كاتی له‌وێ نه‌بوونیشیدا مه‌دحیان كردن ده‌بێ بڵێن (أَحْسِبُ فُلَانًا وَاللَّهُ حَسِيبُهُ، وَلَا أُزَكِّي عَلَى اللَّهِ أَحَدًا).[13] واته: وا ده‌زانم فڵان كه‌س وایه، خواش چاكتر ده‌یناسێت وچاودێرو ئاگادارێتی. من ته‌زكیه‌ی كه‌س به‌سه‌ر خوای گه‌وره‌دا ناكه‌م.
٩- ترس له‌ره‌خنه‌ی دۆستان: ده‌شێت له ترسی ئه‌وه‌ی گله‌یی لێ نه‌كه‌ن، یان ره‌خنه‌ی لێنه‌گرن، یان به‌سه‌ریدا نه‌بۆڵێنن و لۆمه‌ی نه‌كه‌ن، خۆی وا نیشاندات كه خه‌ریكی فڵان كاری چاكه. یان ئه‌میش وه‌كو ئه‌وانه‌و به‌و كارو چالاكیانه‌وه مه‌شغووڵه كه ئه‌وانیش پێوه‌ی مه‌شغوڵن. یان به‌و جۆره‌كارانه‌وه مه‌شغووڵه كه له‌لای ئه‌وان په‌سه‌ندن! ده‌یه‌وێت گله‌یی و بوڵه‌و ره‌خنه‌یان ببڕێت، بەڵام به‌رووپامایی، به ریاو خۆهه‌ڵكێشان، به فشه‌و درۆكردن! چونكه راست ناكات كه له ناو ئه‌وانه‌دایه، هه‌ر ئه‌وه‌نده‌یه كه خۆی به چاك وچالاك نیشان ده‌دات، بەڵام كه ده‌که‌وێته ته‌نهایی وپه‌نهانی چاكه كاریی ده‌خاته لاوه‌و ده‌كه‌وێته گوناح كردن! خوای گه‌وره له باسی حاڵه‌ت و ره‌فتاری ئه‌م ریابازانه‌دا ده‌فه‌رموێ: (يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لاَ يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطًا)النساء/١٠٨ واته: خۆ له خه‌ڵكی ده‌شارنه‌وه‌و به نهێنی ئه‌وانه‌وه ره‌فتاری گوناحكاریی ده‌كه‌ن، هۆشناخه‌نه سه‌ر ئه‌وه‌ی كه به دزیی خوای گه‌وره‌وه هیچ مه‌به‌ست وگوفتارو كردارێكیان بۆ ناچێته سه‌ر، چونكه خوای گه‌وره دیارو نادیاری لایه‌‌و ئاگای له ئاشكراو نهێنیه‌كانه كه شه‌وان ده‌كه‌ونه كۆڕو كۆبوونه‌وه‌ی پلان وپیلان و ڕاوبۆچوون ئاڵوگۆڕ كردن له‌وه‌ی كه خوای گه‌وره پێی رازی نییه. بەڵام خۆ خوای گه‌وره په‌ی به‌هه‌ر هه‌مووشتێك ده‌بات و هیچی لاشاره‌وە نیه.
١٠- بێئاگابوون له چاره‌نووسی ریابازیی و سزای: ئه‌م خاڵه كه لێره‌دا كۆتا خاڵه، بەڵام سه‌ره‌تایی و سه‌ره‌كیترینه. چونكه ریاباز له چاره‌نووسی ره‌فتاره‌كه‌ی بێئاگایه، له نه‌فامی ونه‌زانینی خۆیدا، له سزای ریابازیی ناترسێت! له غافڵێتی خۆیدا لا ناكات به لای ئه‌م گوناحه گه‌وره‌وه، كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ناوی ناوه شیركی گچكه. ئه‌م نه‌زانی ونه‌فامی وغافڵبوونه‌یه وایكردووه ریاباز له گومڕاییه‌كه‌ی خۆی به‌رده‌وام بێت و رانه‌چه‌نێت. سروشتی مرۆڤیش وایه كه ئه‌گه‌ر سزایه‌كی له یاد نه‌ما، یان به‌رده‌وام هۆشی لێی نه‌مێنێت زۆر گوێی ناداتێ و لێی ناترسێت. بەڵام ئه‌مه به‌رامبه‌ر خوای خاوه‌ن وچاودێرو به دەسەڵات زۆر دژواره، خه‌ته‌ره، موسوڵمانی دیندارو سه‌رڕاست ئه‌وه‌نده له خوا نابڕێت كه ریابازیی بۆ ببێته سیماو سیفه‌تی به‌رده‌وام. ده‌شێت بكه‌وێته ریاوه، بەڵام ده‌بێ زوو تۆبه بكات. ئه‌مما وای لێ بێت ریابازیی بكاته پیشه‌ی ئه‌وه به‌ڕاستی زه‌ره‌رمه‌ندی دنیا وقیامه‌ته.. خوا به لوتفی خۆی چاودێرو ئاودێرمان بێت.
سێیه‌م: سیما و نیشانه‌ی ریابازیی
وا له خواره‌وه ئاماژه به چه‌ند سیماو نیشانه‌یه‌كی ریابازیی ده‌كه‌ین، تا هه‌موو له‌به‌رچاومان بێت وئاگاداربین:
١- كاتی مه‌دحكردن چوست و چالاكتر ده‌بێت و دوو به‌رابه‌رو زیاتریش كاری باش ئه‌نجام ده‌دات، كه گله‌یی لێ بكرێت یان باس نه‌كرێت سستی ده‌نوێنێت و كاره ئاساییه‌كانیشی ئه‌نجام نادات؟
٢- كاتێك له ناو خه‌ڵكیدایه‌و ده‌ركه‌وتووه چوست و چالاكتر ده‌بێت، كه ته‌نها ده‌كه‌وێت ته‌مبه‌ڵ و سست ده‌بێت و له ئه‌ركی ئاسایی خۆشیدا كه‌مته‌رخه‌م ده‌بێت.. سه‌یدنا عه‌لی خوالێی رازی بێت ئاماژه به‌م دوو سیفه‌ته ده‌فه‌رموێ: (لِلْمُرَائِيْ ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ: يَكْسَلُ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ، وَيَنْشَطُ إِذَا كَانَ فِي النَّاسِ، وَيَزِيْدُ فِي الْعَمَلِ إِذَا أُثْنِيَ عَلَيْهِ وَيَنْقُصُ إِذَا ذُمَّ)[14]. واته كه‌سی ریاباز چه‌ند نیشانه‌یه‌كی هه‌یه كاتێك ته‌نها ده‌كه‌وێت سست و ته‌مبه‌ڵ ده‌بێت، كه له ناو خه‌ڵكیدا ده‌بێت چوست وچالاك ده‌بێت، كاتێك مه‌دح ده‌كرێت كاری زۆرتر ئه‌نجام ده‌دات، كه گله‌یی لێده‌كرێت كه‌مته‌رخه‌م ده‌بێت و كار كه‌م ئه‌نجام ده‌دات.
٣- كاتێك له ناوخه‌ڵكیدا ده‌بێت و ده‌وروبه‌ری قه‌ره‌باڵغ ده‌بێت پابه‌نده به شه‌رعه‌وه و سنووری حەڵاڵ ده‌پارێزێت، كه ته‌نها كه‌وت و چاوی خه‌ڵكی لێ دووربوو پابه‌ندبوونی نامێنێت و سنووری شه‌رع ده‌به‌زێنێت و ده‌كه‌وێته گوناح و سه‌رپێچییه‌وه. پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ئاماژه به‌م پێچه‌وانه‌كارییه ده‌فه‌رموێ: (لَأَعْلَمَنَّ أَقْوَامًا مِنْ أُمَّتِي يَأْتُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِحَسَنَاتٍ أَمْثَالِ جِبَالِ تِهَامَةَ بِيضًا، فَيَجْعَلُهَا اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ هَبَاءً مَنْثُورًا. قَالَ ثَوْبَانُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْهُمْ لَنَا جَلِّهِمْ لَنَا، أَنْ لَا نَكُونَ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَا نَعْلَمُ. قَالَ: أَمَا إِنَّهُمْ إِخْوَانُكُمْ وَمِنْ جِلْدَتِكُمْ وَيَأْخُذُونَ مِنْ اللَّيْلِ كَمَا تَأْخُذُونَ، وَلَكِنَّهُمْ أَقْوَامٌ إِذَا خَلَوْا بِمَحَارِمِ اللَّهِ انْتَهَكُوهَا).[15] واته: به ته‌ئكید كۆمه‌ڵه كه‌سانێك له ئوممه‌ته‌كه‌م ده‌ناسم - كه رۆژی قیامه‌ت دادێت - به‌قه‌ده‌ر چیاكانی توهامه (له‌ناوچه‌ی نه‌جده) كارو كرده‌وه‌ی چاك و پاك و سپی وساف ده‌هێنن كه كردوویانه، بەڵام خوای گه‌وره هه‌ر هه‌مووی وه‌كو تۆز به بادا ده‌دات و به هه‌ده‌ری ده‌دات.. بكه‌ری ئه‌و كردەوانه هه‌ر له ئێوه‌ن، براتانن، له قه‌ومی خۆتانن، ئه‌وانیش وه‌كو ئێوه ماوه‌ی شه‌وانیان به شه‌ونوێژ ده‌به‌نه سه‌ر، بەڵام ئه‌وان كه حه‌رامیان ده‌كه‌وێته به‌رده‌ست سنوور ده‌به‌زێنن. ده‌كه‌ونه ناو قه‌ده‌غه‌كراوانی خوای گه‌وره‌وه.
چواره‌م: ئاسه‌واری ریابازیی
گومانی تێدا نییه كه ریابازیی كاریگه‌ریی زۆر خراپی له‌سه‌ر ریاباز هه‌یه - نه‌ك هه‌ر له قیامه‌تدا كه كارو كرده‌وه‌كانی لێ پووچه‌ڵ ده‌بێته‌وه - به‌ڵكو له دنیاشدا ئابڕووی نامێنێت و كه‌سایه‌تی له‌كه‌دار ده‌بێت و كه‌س باوه‌ڕ به ره‌فتاری ناكات! ئه‌وه ئه‌گه‌ر بۆ موسوڵمانی ئاسایی ئاوا بێت، بێگومان بۆ داعی موسوڵمان و كۆمه‌ڵكارانی موسوڵمان دژوارتره‌و كه‌سایه‌تیانی پێ ده‌فه‌وتێت. له‌و ئاسه‌واره دژوارانه:
أ- له‌سه‌ر داعیان و كه‌سایه‌تیه ئیسلامیه‌كان:
١- مه‌حروومبوون له رێنمایی خوایی: خوای په‌روه‌ردگار كه هه‌موو شتێكی رێنمایی و هیدایه‌تدانی خه‌ڵكی له ده‌ست و وویستدایه، به لوتفی خۆی به‌و كه‌سانه‌ی ده‌به‌خشێت كه شایان و شایسته‌و شیاوی ئه‌م رێنماییه‌ن. له‌و كه‌سانه‌شی ده‌گرێته‌وه كه شایان و شایسته‌ی ئه‌و رێنیشانده‌رێتییه نین، كه هه‌موو شتێكی دنیاو قیامه‌تی له‌سه‌ر ده‌وه‌ستێت و هه‌ر كه‌سێكیش خوای میهره‌بان هیدایه‌تی بدات هیچ هێزێك نییه گومڕای بكات و هیچ كه‌سێك بۆی نیه بڵێ چۆن و بۆچی.. رێسای هیدایه‌تدانی خوایی له‌به‌رده‌ستی خه‌ڵكیشدایه، كه خۆشیان ده‌توانن پاك و سه‌رڕاستانه به‌ره‌و دینه‌كه‌ی بێن و قبووڵ كردنی دینه‌كه‌ی رابگه‌ێنن و دڵ و زمان و جه‌سته‌یان ته‌سلیم به خوای خاوه‌نیان بكه‌ن. ئاوا كه سه‌رڕاستانه رێگایان گرته‌به‌ر، شایانی لوتفی خوایی ده‌بن، تا هیدایه‌تیان بدات. وه‌ك ده‌فه‌رموێ: (وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ)الرعد/٢٧ واته: خوای گه‌وره هیدایه‌تی ئه‌و كه‌سانه ده‌دات كه به‌ره‌و ئه‌و ده‌گه‌ڕێنه‌وه. هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ) الشوری/١٣ كه‌سی ریاباز خۆی به وویستی سه‌ربه‌ستی خۆی له‌م هیدایه‌ته خواییه دوور كه‌وتۆته‌وه. چونكه خۆی نه‌یوویستووه به‌ره‌و خواناسین پێ هه‌ڵگرێت، ئیتر چون خوای گه‌وره رێنماییده‌كات؟! چۆن رێی نیشانده‌دات و سه‌ركه‌وتوویده‌كات؟! كه ئه‌و رووی له خوای خاوه‌نی وه‌رگێڕاوه؟! حه‌تمه‌ن خوای گه‌وره هیدایه‌تی نادات. وه‌ك ده‌فه‌رموێ: (فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ)الصف/٥ واته: كاتێك دووڕووه‌كان سووربوون له‌سه‌ر دیدو هه‌ڵویستی كوفرانه‌ی خۆیان وحه‌قیان قبوڵ نه‌كردو ئومێدیان به‌پاداشتی خوا نه‌بوو، خوای گه‌وره‌ش رێی هیدایه‌تی لێگرتن و حه‌تمه‌ن شایانی پاداشتیشی نابن.
٢- پشێویی و ئاڵۆزیی ده‌روون: ئه‌مه‌ش به‌رهه‌مێكی زركه تاڵی ریابازییه‌كه‌یه. چونكه كابرای ریاباز له‌به‌ر خاتری وه‌سف و سه‌نای خه‌ڵكی و خۆ به چاك نواندن، ئاوا خۆی ده‌رخستووه، ته‌ماعی له‌وه‌ی لای ئه‌وانبووه، نه‌ك ره‌زامه‌ندیی خوایی.. خوای گه‌وره‌ش له هیدایه‌ته‌كه‌ی خۆیی مه‌حروومی كردووه‌و نه‌شیهێشتووه ره‌زامه‌ندی خه‌ڵكه‌كه‌شی وا ده‌ستبكه‌وێت كه دڵی ئاوبخواته‌وه! خۆ هه‌موو شتێكیش له گه‌ردوون و ژیاندا به راده‌و بڕو چۆنیه‌تیه‌ك ده‌ڕوات كه قه‌ده‌ری خوای گه‌وره دیاری كردووه وه‌ك ده‌فه‌رموێ (وَكُلُّ شَيْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ) الرعد/٨ واته: هه‌مووشتێك لای خوای گه‌وره ئه‌ندازه‌گیریی كراوه راده‌بڕی دیاركراوه.
كه‌وابوو ریاباز ده‌كه‌وێته حاڵه‌تێكه‌وه كه‌نه‌ره‌زامه‌ندیی خوای میهره‌بانی ده‌سكه‌وتووه كه هیدایه‌ت وسه‌ركه‌وتنی پێوه‌یه، له‌ولاشەوە ره‌زامه‌ندی خه‌ڵكەكه‌شی واده‌ست نه‌كه‌وتووه تا ئاواتی هێنابێته دیی، بۆیه تاده‌مرێت هه‌رخه‌ریكی ریابازییه‌كه‌یه تاتێر بێت و تێریش نابێت. ئه‌م ریابازه‌كه‌به ئازادیی خۆی ڕووی له دینی خوا وه‌رگێراوه شتێکی سروشتییه‌كه پشێویی وئاڵۆزیی بێته چاره‌نووسی، چونكه خوای گه‌وره وه‌كو رێسای نه‌گۆڕی وجود وحه‌قیقه‌تی ژیان وهیدایه‌ت ده‌فه‌رموێ (وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا)طە/١٢٤ واته: هه‌ركه‌سێك ڕووله‌دینه‌كه‌م وه‌ربگێڕێت به ته‌ئكید ژیانێكی ته‌نگ و حاڵه‌تێكی ده‌روونی ته‌سكی به‌سه‌ردا دێت. هه‌ربه‌هه‌مان مانا وقورستر ده‌فه‌رموێ (وَمَن يُعْرِضْ عَن ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذَابًا صَعَدًا)الجن/١٧ واته: هه‌ركه‌سێك ڕووله یادو ناوو په‌یامی خوای په‌روه‌ردگاری وه‌ربگێرێت، رێگایه‌كی سه‌ختی به‌ره‌وژوورچوونی ده‌خه‌ینه‌به‌ر.
٣- نه‌مانی ویقارو قورسایی كه‌سایه‌تیه‌كه‌ی له دڵی خه‌ڵكییدا: ئه‌وه سزایه‌كی سه‌ره‌تایی و پێشخراوی ریابازه.. خوای گه‌وره كه بكه‌ری حه‌قیقی هه‌موو بزاوت و سره‌وتێكه، بكه‌رو كاریگه‌رو به‌خشه‌ری سام و هه‌یبه‌ت و ویقاری كه‌سایه‌تی خه‌ڵكیشه... وه‌كو هه‌موو نیعمه‌ته‌كانی تر، ئه‌مانیش به‌و كه‌سانه ده‌به‌خشێت كه ڕوو له‌ون. له‌و كه‌سانه‌شی ده‌گرێته‌وه كه روویان له‌و وه‌رگێڕاوه.. ئه‌و كه‌سانه‌ی خواوویستن و عه‌بدایه‌تیان پاك و سه‌رڕاستانه ته‌نها بۆ خوای گه‌وره ئه‌نجامداوه، له‌به‌ر چاوی هه‌موو كه‌سێك دیارن، كه سام و هه‌یبه‌تێكی مه‌عنه‌ویان بۆ دروستبووه..[16] ئه‌و كه‌سانه‌ش كه له رواڵه‌تیاندا خواناس و چاكسازن بەڵام ریابازن، له‌و سام و هه‌یبه‌ت و كه‌سایه‌تیه سه‌نگینه مه‌حروومن. خه‌ڵكیش یان ریابازانه ره‌فتاریان به‌رامبه‌رده‌كاته‌وه -چونكه له ناخدا خۆشیان ناوێن- یان هه‌ر نایانه‌وێت بچنه لایان! تا له‌به‌رچاوی خه‌ڵكی ده‌كه‌ون. له راستییدا ئه‌مه رێسایه‌كی تری گه‌ردوونی و حه‌قیقه‌تێكی دیدو پێناسه‌ی عه‌قائیدیان به سه‌ردا چه‌سپاوه. ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ (وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ)الحج/١٨ واته: هه‌ر كه‌سێك خوای گه‌وره سووكی كردبێت، كه‌سێكی ده‌ستناكه‌وێت ببێته رێزگریی.
سه‌له‌فی ئه‌م ئوممه‌ته -له یاوه‌ران وتابعین و شوێنكه‌وتووانیان- ئه‌م رێسایه‌یان لا جێگیربوو، لایان حه‌قیقه‌تێكی دین و دیندارییبوو. بۆیه ئه‌وه‌نده بۆ خواسوڵحابوون و ئه‌وه‌نده بۆ دین و بانگه‌وازو شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی لێبڕابوون؟ بۆیه هه‌ر یه‌كێك له‌و یاوه‌رو تابعینه و ئه‌وانه‌ش كه له‌سه‌ر سییره‌ی ئه‌وان رۆیشتن، خاوه‌ن سام و هه‌یبه‌تێكی زۆر سه‌یرو كاریگه‌ربوون. باسی دیدو هه‌ڵوێست و روداوو به‌سه‌رهاتی هه‌زارانیان تۆماره‌و سه‌رچاوه‌كانی سییره‌و ژیاننامه‌كانیان تۆماره. هه‌موو سه‌لمێنراوو چه‌سپێنراون.
سه‌یدنا عومه‌ر خوا لێی رازی بێت له راسپارده‌كه‌یدا بۆ ئه‌بومووسای ئه‌شعه‌ریی خوا لێی رازی بێت فه‌رمووی: (مَنْ خَلُصَتْ نِيَّتُهُ كَفَاهُ اللهُ تَعَالَى مَابَينَهُ وَبَينَ النَّاسِ).[17]واته: هه‌ر كه‌سێك نیازی پاك راگرت و نییه‌تی خوابوو و به‌س، ئیتر خوای گه‌وره په‌یوه‌ندیی ئه‌و كه‌سه‌و خه‌ڵكه‌كه‌ی ده‌گرێته ده‌ست خۆی و بۆی مسۆگه‌رده‌كات. واته له لایه‌كه‌وه لایان خۆشه‌وویستیده‌كات، وه‌كو ده‌فه‌رموێ: (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا)مریم/١٦ له‌لایه‌كی تره‌وه سام و هه‌یبه‌ته‌كه‌ی ده‌خاته رواڵه‌تی كه‌سایه‌تیه‌كه‌یه‌وه).
تا خواوویستی و بۆخوا سوڵحانه‌كه پاكتر بێت، تا شاراوه‌تر بێت، كاریگه‌رییه‌كه‌ی زیاتر ده‌بێت. له ژیانامه‌ی شێخ حه‌سه‌نی به‌سرییدا رحمه‌الله زۆر جار ئاماژه به نهێنێتی خواپه‌رستی و ته‌قواكارییه‌كه‌ی ده‌كرێت، له كاتێكدا كه سام و هه‌یبه‌تێكی ئه‌وه‌نده تایبه‌تی هه‌بووه، كه هیچ یه‌كێك له به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌ویی نه‌یانده‌وێرا هه‌ڕه‌شه‌ی لێبكه‌ن،چ جای كوشتنی!.[18]
جارێكیان حه‌ججاجی (طاغووت) له دیدو هه‌ڵوێستی شێخ حه‌سه‌نی به‌سریی هێنده تووڕه‌بوو، بڕیاریدا به ده‌ستی خۆی بیكوژێت. بۆیه کۆمەڵێك جه‌للادی دڵڕه‌قی خۆیی نارد بیهێنن. هێنایان.. هه‌موو ئاماده‌بووان ده‌ستیان له‌سه‌ر دڵیانبوو، هۆشیان بۆ چۆنیه‌تی سه‌ربڕینی ده‌چوو. شێخی خواناس و به‌سام و هه‌یبه‌ت كه هاته ژووره‌وه حه‌ججاج خێرا له‌به‌ری هه‌ستاو فه‌رمووی سه‌ره‌وه‌ی لێكردو زۆر به ئه‌ده‌به‌وه ووتی ئه‌بوسه‌عید فه‌رموو وە‌ره ئێره.. بۆ سه‌رووتر. خه‌ڵكه‌كه ئه‌بڵه‌قبوون. سه‌یری هه‌ردووكیان ده‌كرد. وایان ده‌زانی له‌وێدا ده‌یكوژێت، بەڵام هه‌ر فه‌رمووی سه‌رووتری لێكرد تا له شوێنی خۆی داینیشاند! شێخی به هه‌یبه‌ت دانیشت و هیچی نه‌فه‌رموو، تا بزانێت حه‌ججاج ده‌یه‌وێت چۆن خۆی بنوێنێت! بەڵام حه‌ججاج رووی تێكردو كه‌وته ئاڕاسته‌كردنی پرسیاری شه‌رعی!! شێخی خواناسیش به‌و په‌ڕیی دامه‌زراویی و سه‌نگینیه‌وه وەڵامه‌كانی ده‌دایه‌وه كه قووڵی زانین و ره‌وانبێژیی و پارسه‌نگییان نیشان ده‌دا.. له كۆتاییدا حه‌جاج عه‌رزی شێخی كرد: به ڕاستی ئه‌بوسه‌عید تۆ سه‌روه‌ری تابعینیت.. ئینجا به رێزه‌وه به‌رێی كرد. ئاواش به رێزه‌وه هێنایانه‌وه ماڵه‌وه.[19]
٤- لە ده‌ستدانی رێزی ناو خه‌ڵكی: دڵی مرۆڤی موسوڵمان كارتێكردنی له مرۆڤی تر هه‌یه. دڵی ئیماندار كاتێك ده‌بێته نوێنه‌ری دیدو تێڕوانین و بۆچوونه عه‌قائیدیەكانی، كه هزرو هۆشیی ده‌بنه مایه‌ی سه‌لماندن و چه‌سپاندی خواوویستی و دیندارێتی پاك وچاكیی، یه‌كسه‌ر ده‌شبنه هۆكاری كاریگه‌رێتیشی.. دڵ به‌م مانا كۆیه‌یه‌تی كه پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌فه‌رموێ: (إِنَّ قُلُوبَ بَنِي آدَمَ كُلَّهَا بَيْنَ إِصْبَعَيْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَنِ كَقَلْبٍ وَاحِدٍ يُصَرِّفُهُ حَيْثُ يَشَاءُ).[20] واته: دڵی هەموو ئەولادەکانی ئادەم وا له نێوان دووپه‌نجه‌ی خوای گه‌وره‌دا، وەکو یەک دڵ وان، چۆنی بوێت وا ده‌یگۆڕێت.. ریابازیش ئه‌م دڵه‌ی - كه سه‌رچاوه‌ی دیدو هۆش و وویست و ره‌فتارێتی- بۆ خوای گه‌وره‌ی ته‌رخان ناكات! به پێچه‌وانه‌شه‌وه په‌یوه‌ندی نێوان دڵ و خوای گه‌وره ده‌پسێنێت. ئیتر خوای گه‌وره وه‌لیده‌كات و په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌و دڵه‌و - كه ده‌بوو بۆ خوای خاوه‌نی بێت - و خه‌ڵكی ده‌پسێت و خاوه‌نه‌كه‌ی كاریگه‌ریی له‌سه‌ر خه‌ڵكی نامێنیت. بۆیه ده‌بینیت ریاباز زۆر قسه‌ده‌كات. بەڵام كه‌م كه‌س گوێی لێ ده‌گرێت. زۆر نیشان ده‌دات بەڵام كه‌م كه‌س متمانه‌ی پێده‌كات. كه ئامۆژگارییده‌كات كه‌م كه‌س لاده‌كات به لایه‌وە. سه‌رنجده‌ره ئه‌م به‌سه‌رهاته‌و كاریگه‌ریی بۆ خواسوڵحان ببینه.
- عومه‌ری كوڕی هوبه‌یره‌ی فیزاریی-له سه‌رده‌می یه‌زیدی كوڕی عبدالمەلیكدا- والی هه‌ر دوو عێراقه‌كه‌بوو.[21] یه‌زید نامه له‌سه‌ر نامه بۆ عومه‌ری كوڕی هوبه‌یره‌ی ده‌نووسی كه چیم له‌م نامه‌دا نووسیووه جێبه‌جێی بكه، ئه‌گه‌ر له حه‌قیش لایدا بێت! رۆژێك ئیبنوهوبه‌یره شیخ حه‌سه‌نی به‌سریی و عامری كوڕی شوراحبیلی[22] بانگ كرد. كه هاتن عامری كوڕی هوبه‌یره داوای لێكردن رێگا چاره‌یه‌كی شه‌رعییانه‌ی بۆ بدۆزنه‌وه، تا بتوانێت ناوه‌ڕۆكی نامه‌كان جێبه‌جێبكات.
شه‌عبی وەڵامێكی دایه‌وه كه لایه‌نگرییه‌كی خه‌لیفه‌ی پێوه دیاربوو. له هه‌مان كاتیشدا موجامه‌له‌ی والیبوو... شێخی به‌سریش رحمه‌الله له‌ولاوه بێده‌نگ گوێی گرتبوو. عومه‌ری كوڕی هوبه‌یره رووی تێكردو ووتی: ئه‌دی ئه‌بوسه‌عید جه‌نابت چی ده‌ڵێیت؟ فه‌رمووی: هۆ ئیبنوهوبه‌یره له مه‌سه‌له‌ی یه‌زیددا له خوا بترسه، له مه‌سه‌له‌ی خوای گه‌وره‌دا له یه‌زید مه‌ترسه. له‌وه دڵنیا به كه خوای گه‌وره ناهێڵێت یه‌زید هیچت لێبكات. بەڵام یه‌زید ناتوانێت رێ له خوای گه‌وره بگرێت تا هیچت لێ نه‌كات. هۆ ئیبنوهوبه‌یره هاكا خوای گه‌وره فریشته‌یه‌كی توندو تیژی بۆ ناردیت له‌وانه‌ی سه‌رپێچی له فه‌رمانی خوادا ناكه‌ن و فه‌رمانه‌كانی ده‌سبه‌جێ راده‌په‌ڕێنن... هاكا گه‌یشته سه‌رت و له‌سه‌ر عه‌رشی خۆت و له ناو كۆشك و ته‌لاره‌كه‌ته‌وه بۆ گۆڕی ته‌نگ وتاری راپێچ كردیت. كه له‌وێ نه یه‌زید هه‌یه به‌رگریت لێ بكات و نه كه‌سی تر.. هه‌رچی هه‌یه هه‌ر كردوه‌كانی خۆته. كه گوێڕایه‌ڵی یه‌زیدت له سه‌رپێچی خوای گه‌وره تێدا كردوون! هۆ ئیبنوهوبه‌یره، تۆ ئه‌گه‌ر گۆیڕایه‌ڵ و ملكه‌چی خوای گه‌وره بیت و وه‌لیدا بیت، له دنیاو قیامه‌ت له ده‌ستی یه‌زیدی كوڕی عبدالملك قوتارتده‌كات و دەتپارێزێت. ئه‌مما ئه‌گه‌ر له گوناح و تاوان و سه‌رپێچی فه‌ومانی خوادا له‌گه‌ڵ یه‌زیددا بیت، به ته‌ئكید خوای گه‌وره وه‌لتده‌كات و ده‌تداته ده‌ست یه‌زید.
هۆ ئیبنوهوبه‌یره ئه‌وه بزانه ملكه‌چی و گوێڕایه‌ڵی بۆ هیچ كه‌سێك - هه‌ر كه‌سێك بێت - له گوناحكارییدا ده‌رنابڕرێت. ناشێت موسوڵمان له پێچه‌وانه‌كاریی فه‌رمانی خوای گه‌وره‌دا بڕیاری كه‌س - هه‌ر كه‌سێك بێت - جێبه‌جێ بكات.. ئیتر عومه‌ری كوڕی هوبه‌یره خۆی پێنه‌گیرا، زۆر گریا، تا ریشی به فرمێسك ته‌ڕ كرد. رووی له شه‌عبی وه‌رگێراو رووی كرده شێخ حه‌سه‌نی به‌سریی و زۆری رێز لێ گرت.. كه هه‌ستان و ئه‌وان ته‌شریفیان برد، پێكه‌وه چوونه مزگه‌وت. خه‌ڵكی لێیان كۆبوونه‌وه‌و ده‌یانپرسی كه ئه‌میری هه‌ر دوو عێراقه‌كه چی لێ ده‌وویستن و ئه‌مان چۆنیان وەڵامداوه‌ته‌وه؟ شه‌عبی رحمه‌الله رووی كردە خه‌ڵكه‌كه‌و فه‌رمووی: هۆ خه‌ڵكینه هه‌ر كه‌سێكتان توانی له هه‌موو كات و شوێنێكدا پاداشتی لای خوای گه‌وره بخاته‌پێش هه‌موو شتێك، ئه‌وه قازانجه‌و كردوێتی. به‌و خوایه‌ی گیانی منی به ده‌سته، شیخ حه‌سه‌نی به‌سریی شتێكی به ئیبنوهوبه‌یره نه‌ووتووه من نه‌مزانیبێت، بەڵام من كه قسه‌م كرد، وویستم ئیبنوهوبه‌یره رازی بكه‌م. بەڵام ئه‌بو سه‌عید هه‌رچی فه‌رموو بۆ ئه‌وه‌یبوو خوای گه‌وره رازی بكات. له‌به‌ر خاتری ئه‌و له‌گه‌ڵ ئیبنوهوبه‌یره‌دا دووا.. ئیبنوهوبه‌یره‌ش منی ئیهمالكردو رووی كرده ئه‌و.. منی دوورخسته‌وه‌و ئه‌وی نزیك كرده‌وه.. ئه‌ویشی لا خۆشه‌ویستتربوو.[23]
٥- كاری ریاباز نیوه ناچڵ و نوقسانه: له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ریاباز هۆشی لای ئه‌وه‌یه كه كارێك بكات و نیشانی خه‌ڵكی بداته‌وه، زۆر بایه‌خ به ناوه‌رۆك و ته‌واوكارێتی نادات. هه‌ر رواڵه‌ت ودیكۆره‌كه‌ی په‌سه‌ند بێت، به‌سێتی! چونكه ئه‌و ده‌یه‌وێت خه‌ڵكی بیبینن و بڵێن چاكه، جوانه، باشه.. خه‌ڵكیش هه‌ر چه‌ند وورده‌كارانه به دواداچوون بكه‌ن هه‌ر ناتوانن په‌ی به هه‌موو ره‌هه‌ندو لایه‌ن و مه‌به‌ستێكی كاره‌كه‌ی ببه‌ن، چ جای تێگه‌یشتنی كاریگه‌ریی كات و شوێن و پاڵنه‌رو هۆكارو شێوازو چۆنیه‌تی كاره‌كان.. ریاباز ئه‌مه ده‌زانێت، له ناخی خۆشییدا وەڵام بۆ پرسیاری هه‌ر نوقسانیه‌كی كاره‌كه‌ی داده‌نێ. تا ئه‌گه‌ر لێیان پرسی وەڵامی حازر بێت! ریاباز كاره‌كانی به نوقسانی ونیوه‌ناچڵ جێده‌هێڵێت. ئه‌گه‌ر له سه‌ره‌تای كاره‌كه‌یه‌وه مه‌دح و سه‌نای خه‌ڵكی ده‌ست بكه‌وێت، له‌وانه‌یه ئیتر هه‌ر له‌وێوه واز له‌و كاره‌ی بهێنیت و بچێته سه‌ر كارێكی تری نوێ!! بەڵام وورده، وورده كه‌خه‌ڵكی شاره‌زای ره‌فتاری ده‌بن و ده‌زانن هه‌ر بۆ وه‌سف و سه‌نای خه‌ڵكی كردوێتی، متمانه‌یان پێی نامێنێت و ئیهمالی ده‌كه‌ن.. بۆیه ریاباز دۆستی كۆنی نیه! هه‌موو ئه‌وانه‌ی وه‌سف و سه‌نای ده‌كه‌ن یان وه‌كو خۆین یان هێشتا شاره‌زای نه‌بوون! خوای گه‌وره بۆمان روونده‌كاته‌وه كه ئه‌مه پیشه‌ی دووڕووه، ئه‌مه سیماو سیفه‌تی كه‌سانی خواوویست و دیندار نیه. ده‌فه‌رموێ: (وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ كُسَالَى يُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِيلاً) النساء/١٤٢ واته: دووڕووه‌كان كه ده‌یانه‌وێت به ده‌نگ بانگه‌وه -بۆ نوێژی جه‌ماعه‌ت- بچن، سست و ته‌مەڵانه به رێ ده‌كه‌ون و خۆ وا نیشان ده‌ده‌ن كه خواپه‌رست و چاكه‌كارن. بەڵام له راستیدا زۆر كه‌م یادی خوا ده‌كه‌ن. ئه‌وان كه زۆر به كه‌میی یادی خوا ده‌كه‌ن، ئیدی خواوویستی ناخ چۆن ده‌كه‌ن؟! ئه‌م سیماو سیفه‌ته ناقۆڵاو دزیۆه لایه‌قی موسوڵمان نیه.. هه‌ق نییه موسوڵمان بهێڵێت نییه‌ت و نیازی ئاوا كرمێ و گه‌نده‌ڵ و گه‌نیوو ببێت.. ئه‌مه لایه‌قی كافرو دووڕووه. وه‌كو خوای میهره‌بان و كاربه‌جێ ده‌فه‌رموێ (وَلَا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ) فاطر/٤٣ واته: فاك و فیك و فریوودان و چه‌واشه‌كاریی هه‌ر له بكه‌ره‌كانیان ده‌وه‌شێته‌وه، بۆیه پڕاوپڕ موسته‌حه‌قی سزاكه‌شن.
٦- سووكبوونی كه‌سایه‌تی ریاباز له دنیاداو فه‌زحبوونی له قیامه‌تدا: ئه‌مه چاره‌نووسی ریابازه، چونكه ئه‌و كاره چاكانه‌ی كه خۆی پێیانه‌وه باداوه، به مه‌به‌ستی چه‌واشه‌كاریی كردوونی. تا ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌م له‌به‌ر خاتری ئه‌وان كردوێتی لێی رازی بن. ئه‌مه خۆی له خۆیدا ته‌سلیمبوونێتی به‌و كه‌سانه. رازیبوونه به‌وه‌ی ئه‌وان ئاڕاسته‌ی راسته‌وخۆ یان لاوه‌كی بكه‌ن و رێ و شوێنی بۆ دیاری بكه‌ن. ئه‌مه لاسه‌نگ كردنی خه‌ڵك و بڵاو كردنه‌وه‌ی ناڕه‌وایی و دووڕووییه. كه ئه‌گه‌ر زۆرینه‌ی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك وای لێهات، ئیتر حه‌تمه‌ن فه‌سادو خراپه‌كاریی ده‌بێته سیماو سیفاتیان و كه‌س متمانه‌ی به كه‌س نامێنێت.. خوای گه‌وره ئاماژه به‌م هۆكارو ئه‌نجامه‌یه كه ده‌فه‌رموێ: (وَمِنَ النَّاسِ مَن يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ*وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيِهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الفَسَادَ) البقره/٢٠٤-٢٠٥ واته: كه‌سانیك له ناو خه‌ڵكییدا هه‌ن كه ده‌دوێن، به قسه‌كانیان سه‌رسام ده‌بیت. ره‌فتاری دنیاییانه‌یان - ئه‌وه‌نده جوان و شیرینن- سه‌رنجت را ده‌كێشێت! بەڵام خوای گه‌وره شاهیده: ده‌بینێت و ئاماده‌یه‌و ده‌زانێت و بڕیار ده‌دات كه دڵیان وا نیه‌و دوژمنی سه‌رسه‌ختن. كه دەسەڵاتی ناوچه‌یه‌كی سه‌ر زه‌مینیان ده‌كه‌وێته ده‌ست یه‌كسه‌ر ده‌كه‌ونه بڵاوكردنه‌وه‌ی فه‌سادو خراپه‌كاریی. تا وه‌چه‌ی زۆربوونی گیانله‌به‌ران و رووه‌ك و مرۆڤایه‌تی هه‌موو بفه‌وتێنن! خوای گه‌وره‌ش فه‌سادكاریی ناوێت و رازی نیه پێی.
خوای گه‌وره به بریارێكی شیاوو به‌سی كاریگه‌ر، هه‌ر له دنیادا ریاباز سووكده‌كات. ته‌ریقیده‌كاته‌وه‌و چاوشۆڕو عه‌یبداری ناو خه‌ڵكیده‌كات. تا له‌به‌ر چاوی خه‌ڵكی ده‌كه‌وێت و متمانه‌ی پێناكه‌ن و یه‌كتریی لێ ئاگادار ده‌كه‌نه‌وه. بەڵام سزای سه‌ختی خوای باڵاده‌ست وا له قیامه‌ت.. سزایه‌كی وا به ژان و ناسۆری ده‌بێت كه‌پڕاوپڕ به قه‌ده‌ر هه‌موو راده‌و بڕو چۆنیه‌تی ریاكارییه‌كه‌ی ده‌بێت. پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ به عبدالله ی كوڕی عه‌مری خوا لێیان رازی بێت فه‌رموو: (إِنْ قَاتَلْتَ صَابِرًا مُحْتَسِبًا بَعَثَكَ اللَّهُ صَابِرًا مُحْتَسِبًا، وَإِنْ قَاتَلْتَ مُرَائِيًا مُكَاثِرًا بَعَثَكَ اللَّهُ مُرَائِيًا مُكَاثِرًا، يَا عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَمْرٍو، عَلَى أَيِّ حَالٍ قَاتَلْتَ أَوْ قُتِلْتَ بَعَثَكَ اللَّهُ عَلَى ذَلِكَ الْحَالِ).[24] واته: هۆ عبدالله‌ی كوڕی عه‌مر ئه‌گه‌ر له‌به‌ر خاتری خوای گه‌وره‌و خۆڕاگرانه بجه‌نگیت، خوای گه‌وره‌ش هه‌ر وا زیندوتده‌كاته‌وه، خواوویست و خۆگر. ئه‌گه‌ر ریابازانه‌و بۆ زۆربوونی ماڵ و سامان، یان بۆ زۆر كردنی قه‌ره‌باڵغی (به‌ره)كه‌ت بجه‌نگیت، خوای گه‌وره‌ش هه‌ر وا زیندووتده‌كاته‌وه، ریابازو خۆهه‌ڵكێش. به زۆریی سامان و كه‌سوكارو ده‌وروبه‌ره‌وه. هۆ عبدالله ی كوڕی عه‌مر له‌سه‌ر هه‌ر نیه‌تێك و بۆ هه‌ر مه‌به‌ستێك بكوژیت و بكوژرێیت، هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و نییه‌ت و مه‌به‌سته زیندوو ده‌كرێیته‌وه.. كه‌وابوو كاتێك - له كاتی جه‌نگ وجیهادتدا- خاوه‌ن پاداشتی خوای گه‌وره ده‌بیت كه له‌به‌ر خاتری ره‌زامه‌ندیی خوای گه‌وره كردبێتت. ئه‌گه‌ر به مه‌به‌ستی دنیاییش جه‌نگ و جهاده‌كه‌ت كردووه، به دڵنیاییه‌وه شایان و شایسته‌ی سزای خوای گه‌وره ده‌بیت.
٧- به‌ره‌و به‌خۆ سه‌رسامبوون و هه‌ڕاڵیی و لووتبه‌رزیی چوون: نه‌خوشیه ده‌روونیه (ئیمانی و ره‌فتاریی)ـەكان سروشتیان وایه كه هه‌ر یه‌كه‌یان بۆ خۆیت راده‌كێشێت. كه كه‌وتیته یه‌كێكیانه‌وه تووشبوونی ئه‌وانی تریشت دێته رێ. ریاباز تا ئه‌و ماوه‌یه‌ی خه‌ڵكی باشتر ده‌یناسن و له مه‌به‌ست و فریووكارییه‌كانی تێ ده‌گه‌ن، پێی چه‌واشه ده‌بن و وایداده‌نێن كه خواناس و چاكه‌كارو خێره‌ومه‌ندو زاناو.... هتده... له‌و ماوه‌یه‌دا خه‌ڵكانێكی زۆر وه‌سف و سه‌نای ده‌كه‌ن و خۆشی ده‌بیستێته‌وه و سۆراغیانده‌كات. ئه‌مه كه ختووكه‌ی ده‌روونی ده‌دات و وای لێده‌كات هه‌ست بكات كه كه‌سایه‌تیه‌كی مه‌عقوول و كاریگه‌رو به‌ڕێزه. به سووده‌و شتی له ده‌ست دێت.. ئه‌وه به‌ره‌و سه‌رسامبوون به خۆی ده‌بات.
سه‌رسامبوون به خۆش ده‌ردێكی تره. كه به‌ره‌و هه‌واو فیزو لووتبه‌ریی ده‌بات. چونكه كه ئامۆژگاری ده‌كرێت وه‌ریناگرێت و خۆی پێ گه‌وره‌ترو كاریگه‌رتره له‌و كه‌سه‌ی ئامۆژگارییه‌كه‌ی كردووه! ئینجا ئه‌وه‌نده له‌م كه‌شه به‌ده‌دا ده‌مێنێته‌وه‌و ره‌فتارده‌كات تا هه‌ر سێ سیفه‌ته‌كه‌ی ریابازیی و به خۆ سه‌رسامبوون و لووتبه‌رزییه‌كه‌ی لێ ده‌بێته سیفه‌تی جێگیرو ره‌فتاری به‌رده‌وام! ئینجا هه‌ڕاڵ و نه‌فامانه خۆ به گه‌وره ده‌گرێت و ئه‌و تواناو دەسەڵاته‌ی له‌به‌ر ده‌ستیدایه بۆ تێركردنی حه‌زی (فیرعه‌ونێتی)ی ناخی به‌كاری ده‌هێنێت (باوكه، برا گه‌وره‌یه، مامۆستایه، مه‌لایه، به‌رپرسی حزبه، به‌ڕێوه‌به‌ری دائیره‌یه... تا ده‌گاته سه‌رۆكیده‌وڵه‌ت) ئه‌وه‌شه كه به‌ره‌و فه‌سادو ناڕه‌وایی و ده‌ستدرێژیی ده‌بات. بڕوانه له‌م سه‌رده‌مه‌ی خۆماندا چه‌ند هه‌زار كه‌سی ریابازو به‌خۆ سه‌رسام و لووتبه‌رزو (دیكتاتۆر) ده‌بینیت كه به‌سه‌ر ئوممه‌ته‌كه‌ماندا سه‌پێنراون و كاری رۆژانه‌یان سته‌م و ده‌ستدرێژیی و فه‌ساده! چۆن ریابازانه له ده‌زگاكانی راگه‌یاندا خۆ ده‌نوێنن؟! چه‌ند درۆ ده‌كه‌ن و مه‌دح و سه‌نای خۆیان به درۆ ده‌كه‌ن؟! چه‌ند حاشیه‌ی (هامان و قاروونی)یانه‌یان لێ كۆ ده‌بێته‌وه‌و به هه‌موویان چۆن جه‌ماوه‌ره كه چه‌واشه ده‌كه‌ن؟! ئینجا سه‌یری ده‌ستوپێوه‌ندو راوێژكارو خواروتریان كه (هه‌ر یه‌كه‌یان بۆته فیرعه‌ونێكی گچكه) هه‌موویان چه‌ند ریابازن؟ چه‌ند به‌خۆ سه‌رسامن؟ چه‌ند درۆزن و لووتبه‌رزن؟ ببینه چۆن وویست و خواستیان ده‌كه‌نه بڕیارو یاساو ته‌علیمات و به زۆر به سه‌ر خه‌ڵكییدا ده‌چه‌سپێنن. هه‌موویان حاكمێتی دینی خواو سه‌روه‌رێتی شه‌رع ده‌خه‌نه لاوه‌و دژی پیاوچاكان ده‌وه‌ستنه‌وه. تا سه‌ره‌نجام نه دادپه‌روه‌ریی ده‌چه‌سپێنن، نه گه‌شه‌و نه‌شونمای ئابووریی و نه‌پاراستنی شیرازه‌ی خێزان ونه‌خزمایه‌تی! ئاوا ووڵات ده‌بێته بیابانی بێروون و دارستانی بێ یاسا.. خوای گه‌وره ده‌رباره‌ی ئه‌و پێشه‌كی و ئه‌نجامه‌یه كه ده‌فه‌رموێ: (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ*جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ) ابراهیم/٢٨-٢٩ واته: مه‌گه‌ر ئه‌وانه نابینیت كه نیعمه‌تی خوای گه‌وره‌یان - كه دین و ئیمانه - به كوفرو گومڕایی گۆڕییه‌وه‌و خۆیان و قه‌ومه‌كه‌یان دووچاری دۆزه‌خ كرد؟! ئه‌و چاره‌نووسه دژوارو سه‌خته‌یان به‌سه‌ر خۆیان و قه‌ومه‌كه‌یاندا هێنا!
٨- پووچه‌ڵبوونه‌وه‌ی كارو كرده‌وه: خوای په‌روه‌ردگار رێسای نه‌گۆڕی خۆی خستۆته پێشچاوی مرۆڤ به گشتی و موسوڵمانان به تایبه‌تی. كه هیچ مه‌به‌ست و نیازو گوفتارو قسه‌یه‌ك، یان كردارو ئاماژه‌یه‌ك له كه‌س قبووڵ ناكات ئه‌گه‌ر خواوویستانه‌و به تایبه‌ت له‌به‌ر خاتری ره‌زامه‌ندیی خوای گه‌وره ئه‌نجامی نه‌دا بێت. ئه‌مه رێسای نه‌گۆڕه: (قلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا) الكهف/١١٠ واته : ئه‌و كه‌سه‌ی كه به ئومێدی دیداری خوای په‌روه‌ردگارێتی و ده‌یه‌وێت سه‌رفرازو ڕووسوورانه پێی بگات، با كرده‌وه‌ی چاك وپاك ئه‌نجام بدات و له هیچ شتێكدا هاوبه‌ش بۆ خوای په‌روه‌ردگاری دانه‌نێت.
ریاباز ئه‌گه‌ر هه‌موو كارو كرده‌وه‌كانی بۆ غه‌یری خوای گه‌وره نه‌كرد بێت، حه‌تمه‌ن پشكێكی بۆ غه‌یری خوای گه‌وره كردووه. به مانایه‌كی تر غه‌یری خوای كردووه به هاوبه‌شی خوای تاك وپاك. ئه‌وه‌ش مه‌حاڵه خوای گه‌وره قبووڵی بكات و پێی رازی بێت. ئه‌سته‌مه پاداشتی كه‌س له‌سه‌ر ره‌فتاری شیركانه‌ی وا بداته‌وه.. وه‌ك ده‌فه‌رموێ: (وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًا). طە/١١١ واته: هه‌موو روویه‌ك (هه‌موو كه‌سێك) زه‌لیل و ملكه‌چی به‌رده‌ستی خوای زیندوو هه‌ڵسوڕێنەر‌ی ژیان و گه‌ردوون و بزاوت و سره‌وتبوو، داماو و ره‌نجه‌ڕۆ ئه‌و كه‌سه‌یه كه هاوبه‌شی بۆ خوا داناوه.. هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا) الفرقان/٢٣ واته: هه‌ر هه‌موو ئه‌و كارو كردەوانه‌ی كه به چاكیان ده‌زانی و ده‌یانكرد، له رۆژی قیامه‌تدا هه‌موویان بۆ ده‌كه‌ینه تەپوتۆزی په‌رشوبڵاو. چونكه دوو مه‌رجه‌كه‌ی قبووڵبوونی كارو كرده‌وه‌یان تێدا نه‌بوو: خواوویستی وشه‌رعێتی.. یان یه‌كێكیانی تێدابوو.. خوای گه‌وره‌ش هیچ كارێك قبووڵ ناكات ئه‌گه‌ر به تایبه‌ت و خاڵیس و موخڵیسانه له‌به‌ر خاتری ئه‌و نه‌كرا بێت و به‌پێی دینه‌كه‌ی خۆی نه‌بووبێت.
- پێغه‌مبه‌ری خواش صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌یفه‌رموو: (إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ الشِّرْكَ الأَصْغَرَ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ، وَمَا الشِّرْكُ الأَصْغَرُ؟ قَالَ: الرِّيَاءُ، يَقُولُ اللَّهُ لَهُمْ يَوْمَ يُجَازِي الْعِبَادَ بِأَعْمَالِهِمُ: اذْهَبُوا عَلَى الَّذِينَ كُنْتُم تُرَاءُونَ فِي الدُّنْيَا، فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمْ جَزَاءً).[25]واته: ئه‌وه‌ی زیاتر لێی ده‌ترسم بكه‌ونه ناویی، شیركی گچكه‌یه. عه‌رزیان كرد: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا شیركی گچكه چییه؟ فه‌رمووی: ریایه. خوای گه‌وره له رۆژی قیامه‌تدا كه‌پاداشتی عه‌بده‌كانی ده‌داته‌وه به ریابازان ده‌فه‌رموێ: بڕۆن بۆ لای ئه‌و كه‌سه‌ی ریاكه‌تان له دنیادا له‌به‌رخاتری ئه‌و ده‌كرد، بڕوانن داخۆ هیچ پاداشتێكتان لایان ده‌ستده‌كه‌وێت؟.
ئاواده‌بینت كه سه‌ره‌نجامی ریابازیی هه‌مووی زیان لێكه‌وتنه. سامانێكی له رواڵه‌تدا كردووه به خێر، سامانه‌كه‌شی له ده‌ست بۆته‌وه‌و خێریشی نه‌گه‌یشتووه‌و گوناحێكی سه‌ختیشی پێ هاتۆته ئه‌ستۆی، كه شیركی گچكه‌یه!! ئه‌وه جگه له‌وه‌ی تووشی ده‌ردی تری ئیمانی و بێ متمانه‌یی دنیاو سه‌رشۆڕیی قیامه‌تیشبووه.... خوا لامانداو بمانپارێزێت.
٩- سزای سه‌ختی قیامه‌ت: هه‌موو گوناحێك ئه‌گه‌ر لێخۆشبوونی خوای میهره‌بان نه‌یگرێته‌وه، بكه‌ره‌كه‌ی سزای له‌سه‌ر وه‌رده‌گرێت. بێگومان گوناحی ریاكارییش وایه... بەڵام له ریاكارییه‌كه‌دا ئه‌وه دژوارو ترسناكه كه شیركه‌و كارو كرده‌وه پووچه‌ڵده‌كاته‌وه‌و كۆڵه گوناحیشی دێته‌جێ. سزای ریابازیی زۆر سه‌خته. بیر له‌وه بكه‌ره‌وه كه دۆزه‌خ به ریاباز خۆشتر ده‌كرێت. په‌نامان به خوای گه‌وره. ریابازان ده‌بنه سووته‌مه‌نی ئاگری دۆزه‌خ و له‌گه‌ڵ به‌رددا داخ ده‌بن.. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ) التحریم/٦ واته: ئه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی باوه‌ڕتانهێناوه خۆتان و ماڵ و منداڵ و كه‌سوكارتان له ئاگری دۆزه‌خ بپارێزن. كه سووته‌مه‌نیه‌كه‌ی جه‌سته‌ی خه‌ڵكی و تاوێره‌به‌رده! پێغه‌مبه‌ری خواش صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ باسی ئه‌و سێ كه‌سه‌ده‌كات كه له رۆژی دواییدا له سه‌ره‌تای لێپرسینه‌وه‌وه ئه‌وان دادگایی ده‌كرێن. كه شه‌هیدو قورئانخوێن و خێره‌ومه‌ندن. جا چونكه به ریابازیی جیهادو فێركاریی و خێروخێراتیان كردووه، خوای گه‌وره فه‌رمان ده‌دات له‌سه‌ر روو بۆ دۆزه‌خ راده‌كێشرێن و فڕێ ده‌درێنه ناو ئاگره‌وه. ده‌فه‌رموێ: (إِنْ أَوَّلَ النَّاسِ يُقْضَى عَلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَجُلٌ اسْتُشْهِدَ فَأُتِيَ بِهِ فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرِفَهَا قَالَ فَمَا عَمِلْتَ فِيهَا؟ قَالَ: قَاتَلْتُ فِيكَ حَتَّى اسْتُشْهِدْتُ قَالَ: كَذَبْتَ وَلَكِنْ قَاتَلْتَ لِأَنْ يُقَالَ جَرِيءٌ فَقَدْ قِيلَ، ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَى وَجْهِهِ حَتَّى أُلْقِيَ فِي النَّارِ. وَرَجُلٌ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَعَلَّمَهُ وَقَرَأَ الْقُرْآنَ فَأُتِيَ بِهِ فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرِفَهَا قَالَ: فَمَا عَمِلْتَ فِيهَا؟ قَالَ: تَعَلَّمْتُ الْعِلْمَ وَعَلَّمْتُهُ وَقَرَأْتُ فِيكَ الْقُرْآنَ قَالَ :كَذَبْتَ وَلَكِنَّكَ تَعَلَّمْتَ الْعِلْمَ لِيُقَالَ عَالِمٌ وَقَرَأْتَ الْقُرْآنَ لِيُقَالَ هُوَ قَارِئٌ فَقَدْ قِيلَ، ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَى وَجْهِهِ حَتَّى أُلْقِيَ فِي النَّارِ. وَرَجُلٌ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَعْطَاهُ مِنْ أَيَنَافِ الْمَالِ كُلِّهِ فَأُتِيَ بِهِ فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرِفَهَا قَالَ: فَمَا عَمِلْتَ فِيهَا؟ قَالَ: مَا تَرَكْتُ مِنْ سَبِيلٍ تُحِبُّ أَنْ يُنْفَقَ فِيهَا إِلَّا أَنْفَقْتُ فِيهَا لَكَ قَالَ:كَذَبْتَ وَلَكِنَّكَ فَعَلْتَ لِيُقَالَ هُوَ جَوَادٌ فَقَدْ قِيلَ: ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَى وَجْهِهِ ثُمَّ أُلْقِيَ فِي النَّارِ. وَقَالَ التِّرْمِذِيُّ فِي هَذَا الْحَدِيثِ:ثُمَّ ضَرَبَ رَسُولُ اللَّهِصَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى رُكْبَتِي فَقَالَ: يَا أَبَا هُرَيْرَةَ أُولَئِكَ الثَّلَاثَةُ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ تُسَعَّرُ بِهِمُ النَّارُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ).[26] واته: یه‌كه‌مین كه‌سێك كه له رۆژی دواییدا داوه‌ری ده‌كرێت، كابرایه‌كه كه شه‌هیدبووه. ده‌هێنرێته‌وه خزمه‌ت خوای په‌روه‌ردگار. خوای گه‌وره نیعمه‌ته‌كانی خۆی ده‌خاته‌وه یادیی. ئه‌میش هه‌موویان ده‌ناسێته‌وه‌و ئیعتیرافیان پێده‌كات. ئینجا خوای په‌روه‌ردگار لێی ده‌پرسێت كه چیت به‌م نیعمه‌تانه كرد؟ ده‌ڵێت: خوایه، له پێناوی تۆدا جیهادم كرد تا شه‌هیدبووم. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ درۆت كرد! بۆیه ده‌جه‌نگایت تا پێت بڵێن ئازاو قاره‌مانه! ئه‌وا ووترا.. پاشان فه‌رمان ده‌درێت به راكێشان له‌سه‌ر ڕوو، رایده‌كێشن تا فڕێی ده‌ده‌نه نێو ئاگری دۆزه‌خه‌وه.. هه‌روه‌ها كابرایه‌كه كه خاوه‌ن زانستێكی شه‌رعناسی و قورئان خوێنبووه. ئه‌ویش ده‌هێنرێته‌وه خزمه‌ت خوای په‌روه‌ردگار. خوای گه‌وره نیعمه‌ته‌كانی خۆی ده‌خاته‌وه یادی، ئه‌میش هه‌موویان ده‌ناسێته‌وه‌و ئیعتیرافیان پێده‌كات. ئینجا خوای په‌روه‌ردگار لێی ده‌پرسێت كه چیت به‌م نیعمه‌تانه كرد؟ ده‌ڵێت: خوایه، له پێناوی تۆدا زانستی شه‌رعی فێربووم و خه‌ڵكم فێری شه‌رع ده‌كرد، قورئانم پێ ده‌ووتن. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ درۆت كرد! بۆیه پێت ده‌ووتنه‌وه تا بڵێن زانایت، بۆیه قورئانت ده‌خوێندو فێرتده‌كردن تا بڵێن قورئان خوێنه! ئه‌وا ووترا.. پاشان فه‌رمان ده‌درێت به راكێشان له‌سه‌ر ڕوو، رایده‌كێشن تا فڕێی ده‌ده‌نه نێو ئاگری دۆزه‌خه‌وه.. ئینجا كابرایه‌كه كه خوای گه‌وره بڕێكی زۆری له هه‌موو جۆره سه‌روه‌ت و سامانێك پێ به‌خشیووه، ئه‌ویش ده‌هێنرێته‌وه خزمه‌ت خوای په‌روه‌ردگار. خوای گه‌وره نیعمه‌ته‌كانی خۆی ده‌خاته‌وه یادی، ئه‌میش هه‌موویان ده‌ناسێته‌وه‌و ئیعتیرافیان پێده‌كات. ئینجا خوای په‌روه‌ردگار لێی ده‌پرسێت كه چیت به‌م نیعمه‌تانه كرد؟ ده‌ڵێت: خوایه، هیچ بوارێك نه‌بوو تۆ حه‌زت به به‌خشینی ماڵبوو بێت تێیدا ئیللا گرتمه به‌رو سامانم تێدا به‌خشی. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ درۆت كرد! بۆیه ده‌تبه‌خشی تا بڵێن سه‌خی و خێره‌ومه‌نده.. ئه‌وا ووترا.. پاشان فه‌رمان ده‌درێت به راكێشان له‌سه‌ر ڕوو، رایده‌كێشن تا فڕێی ده‌ده‌نه نێو ئاگری دۆزه‌خه‌وه .. ئیمامی ترمزی ده‌فه‌رموێ: ئه‌بو هوره‌یره خوا لێی رازی بێت فه‌رمووی: پاشان پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ده‌ستێكی به ڕانمداداو فه‌رمووی: ئه‌ی ئه‌با هوره‌یره، ئا ئه‌وانه یه‌كه‌مین كه‌سێك ده‌بن كه له رۆژی دواییدا ئاگری دۆزه‌خیان پێ خۆش ده‌كرێت..
- هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (يُؤْتَى بِالرَّجُلِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيُلْقَى فِي النَّارِ فَتَنْدَلِقُ أَقْتَابُ بَطْنِهِ، فَيَدُورُ كَمَا يَدُورُ الْحِمَارُ فِي الرَّحَى، فَيَجْتَمِعُ إِلَيْهِ أَهْلُ النَّارِ فَيَقُولُونَ: فُلانُ مَا لَكَ؟ أَلَمْ تَكُ تَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ؟ فَيَقُولُ: بَلَى كُنْتُ آمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَلا آتِيهِ، وَأَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَآتِيهِ).[27] واتە: له رۆژی دواییدا كابرایەک ده‌هێنن و فڕێی ده‌ده‌نه دۆزه‌خه‌وه، وورگی لێك واڵا ده‌بێته‌وه‌و ریخۆڵه‌كانی دێنه ده‌ره‌وه: ئیتر وه‌كو گوێدرێژی سه‌ر ئاوی ئاش هه‌ر به ده‌وری خۆیدا ده‌خولێته‌وه! دۆزه‌خییه‌كان كه ده‌یبینن لێی كۆده‌بنه‌وه، ده‌یناسنه‌وه پێی ده‌ڵێن: ئه‌وه تۆ فڵان كه‌س نیت؟! ئه‌دی تۆ نه‌بوویت فه‌رمانت به چاكه پێ ده‌كردین و له خراپه به دوورت ده‌گرتین؟! ئه‌وه بۆچی لێره‌یت؟ چیت لێ قه‌وماوه؟! ئه‌ویش ده‌ڵێ: به‌ڵێ منم.. بەڵام من فه‌رمانی چاكه‌م به‌ئێوه ده‌كردو خۆم نه‌مده‌كرد، رێی خراپه‌م له ئێوه ده‌گرت بەڵام خۆم ده‌مكرد.
ب- ئاسه‌واری ریابازیی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵكاریی ئیسلامی:
ریابازیی كه ئه‌و هه‌موو دژوارێتی و كاریگه‌رێتییه خه‌ته‌ره له‌سه‌ر كارو كرده‌وه‌ی موسوڵمان دروستده‌كات، بێگومان دژوارێتی و كاریگه‌ریی سلبیشی له‌سه‌ر كاری ئیسلامیی و كۆمه‌ڵكاریی و بانگه‌وازو جهادیش زۆر ده‌بێت. له‌وانه: دوور كه‌وتنه‌وه‌ی ئامانج و زۆربوونی ره‌نجی به هه‌ده‌رچوو و قورسبوونی كارو ئه‌رك له‌سه‌ر خواوویسته سه‌رڕاسته‌كان. چونكه له‌گه‌ڵ ئاسانترین كێشه‌ی رێگادا ئه‌و ریابازه قسه‌زلانه لارێ ده‌كه‌ون، پاشه‌كشه ده‌كه‌ن و ده‌بنه هۆی ساردبوونه‌وه‌و به‌زینی كه‌سانی نوێی كۆمه‌ڵكارییه‌كه.. ئه‌وه - له هه‌مان كاتیشدا- سروشتیه‌و تاقیكردنه‌وه‌ی خوای گه‌وره‌یه‌وپێداوویستیه‌كی بزاوت و هه‌ڵوێستی ئیماندارانه‌یه، بۆیه خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (مَّا كَانَ اللّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَآ أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىَ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ).ال عمران/١٧٩ واته: نه‌ده‌كرا خوای گه‌وره هه‌ر ئاوا موسوڵمانان واز لێ بهێنێت له‌سه‌ر ئه‌و دیدو هه‌ڵوێسته‌ی ده‌ینوێنن، حه‌تمه‌ن هه‌ر ده‌بوو بیانخاته تاقیكردنه‌وه‌كانی خۆیه‌وه، تا پیسو پۆخڵه‌كان له‌پاك وچاك و خواوویسته‌كان جودا بكاته‌وه، تا ریابازان له خواوویستان هەڵاوێرێت.
- هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ) العنكبوت/٢-٣ واته: چما خه‌ڵكی وا ده‌زانن هه‌ر به‌وه‌نده‌ی بڵێن موسوڵمانین، ئیتر لێیان قبووڵ ده‌كرێت و لێ ده‌گه‌ڕێنرێن؟ چما وا ده‌زانن نابێت تاقیكردنه‌وه‌یان به‌سه‌ردا بێت؟ تا موسوڵمانی سه‌رڕاست و سه‌رزاره‌كی لێك جودا بكرێنه‌وه‌و بناسرێنرێن..خۆ ئێمه ئیماندارانی پێش ئه‌مانیشمان تاقیكردۆته‌وه، خوای گه‌وره كه ده‌زانێت كێ دینداری سه‌رڕاسته‌و كێ دینداری سه‌رزاره‌كیه... ناساندنیان زه‌روویه، بۆ به‌هانه بڕینی قیامه‌تیان پێویسته.. تا بزانرێت كێ راستگۆیه‌و كێ درۆزنه‌و خۆی به دینه‌كه‌دا هه‌ڵواسیووه! هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: (أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَكُواْ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّهُ الَّذِينَ جَاهَدُواْ مِنكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُواْ مِن دُونِ اللّهِ وَلاَ رَسُولِهِ وَلاَ الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً وَاللّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ)التوبة/١٦ واته: چما وا ده‌زانن به‌وه‌ی راتانگه‌یاندووه كه موسوڵمانن ئیتر وه‌ل ده‌كرێن و ئه‌وه‌نده‌تان به‌سه؟ چما وا ده‌زانن خوای گه‌وره ناخوازێت دیدو هه‌ڵوێستی ئه‌و ئیماندارانه‌تان ده‌رخات كه له پێناوی خوای گه‌وره‌دا جیهادیان كردو هیچ كافرو موسوڵمانێكیان نه‌كرده دۆست و یاوه‌ری خۆیان. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌وه سووربوون كه لایه‌نگیری خوای گه‌وره‌و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی ده‌بن و پشتیوانیی له موسوڵمانان ده‌كه‌ن و هیچ كافرو دووڕوویه‌ك له خۆ نزیك ناكه‌نه‌وه تا بیانكه‌نه ده‌مڕاستی خۆیان. خوای گه‌وره‌ش ئاگای له وورده‌كارییه‌كانی كارو كرده‌وه‌كانتان هه‌یه.
پێنجه‌م: چاره‌سه‌ری ریابازیی
١- بیركردنه‌وه‌و هۆشخستنه سه‌ر چاوه‌نووسی دنیایی و قیامه‌تیانه‌ی ریابازیی و دژواریی داهاتووی ریاباز: هه‌ر وه‌كو پێشتر روونمان كرده‌وه هه‌ر موسوڵمانێك به‌رده‌وام هۆشی له‌م داهاتووه سه‌خته‌ی ریابازان هه‌بێت، هه‌ستده‌كات كه له ژێر چاودێریی خوای زاناو به دەسەڵاتدایه.. ئه‌وه‌ش كاریگه‌ریی خۆی له‌سه‌ر خواوویستی و سه‌رڕاستێتی دیندارییه‌كه‌ی ده‌بێت. إِنْ شَاءَ اللَّهُ. ئه‌م هه‌ستی چاودێریی و ئاگا له خۆبوونه وا له موسوڵمانی دینداری ساغده‌كات كه نه‌كه‌وێته ریاوه. ئه‌گه‌ر كه‌وتیش زۆر نه‌بێت و خێرا به خۆدا بچێته‌وه‌و تۆبه بكات و سوور بێت له‌سه‌ر پارسه‌نگی خۆی و پاراستنی خواوویستیه‌كه‌ی.
٢- دووركه‌وتنه‌وه له ریابازو موسوڵمانی سه‌تحی و سه‌رزاره‌كی (ئه‌عرابی): و هاوڕێیه‌تی كردنی دینداری سه‌رڕاست و ته‌قواكارو پیاوچاك. ئه‌مه‌ش إِنْ شَاءَ اللَّهُ كاریگه‌ریی ئیجابی له‌سه‌ری ده‌بێت. چونكه هه‌م سه‌رڕاستێی ئه‌وان ده‌بینێت هه‌م ئامۆژگاریی و ئاڕاسته‌وانی پێ چاك ده‌بێت.
٣- راست ناسینی خوای گه‌وره: به ته‌ئكید هه‌موو موسوڵمانێك خوای گه‌وره ده‌ناسێت، باوه‌ڕی پێهناوه‌و دینه‌كه‌یی قبووڵ كردووه، بەڵام لێره‌دا مه‌به‌ست له یه‌قین و دڵنیایی و قه‌ناعه‌تكردنی ته‌واو و ره‌فتاركردنه له‌گه‌ڵ ناوو سیفاتی خوای تاك وپاك. ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریی له‌سه‌ر هۆشدارێتی موسوڵمانه‌كه ده‌بێت، كه به‌رده‌وام خۆ له ریابازیی دوور بگرێت و خواوویستانه ره‌فتار بكات.
٤- پاڵفته‌كردنی ده‌روونی خۆی و خۆ(كۆنترۆڵ)كردن: تا بتوانێت حه‌زو ئاره‌زووه‌كانی خۆی به شه‌رعه‌وه ببه‌ستێته‌وه‌و نه‌هێڵێت نه‌فسی به‌ره‌و ریابازیی وخۆ نواندن و پله‌وپایه‌و ده‌مڕاستی و ئه‌میرێتی خۆ بكوتێت. یان دین و دیندارێتیه‌كه‌ی بۆ هێنانه‌دیی به‌رژه‌وه‌ندی و وه‌سف و سه‌نای خه‌ڵكی به‌كار بهێنێت.
٥- ئه‌و كه‌سه‌ی بۆته ئاڕاسته‌وان (باوك و براگه‌وره و مه‌لاو داعی و ئه‌میرو...هتد) زه‌روورییه كه پله‌ی به‌رپرسێتیه‌كه‌یان به خۆشه‌ویستی و رێزگرتنه‌وه ببه‌ستنه‌وه. نه‌ك توندوتیژیی و سه‌ختی موحاسه‌به‌كردن. چونكه نه‌رمونیانی كاریگه‌رتره وه‌ك له توندوتیژیی. كه له‌وانه‌یه به‌رده‌سته‌كان تووشی درۆو ریاكاریی بكات.
٦- ره‌فتاركردنی به‌پێی ئادابه ئیسلامیه‌كان و پێوه‌پابه‌ندبوونیان: هه‌روه‌ها رێزو ته‌قدیر كردن و چوست وچالاكی ره‌چاو كات و چاوپۆشی له كه‌مته‌رخه‌میی و نوقسانی و ئیهمالی ئه‌ركیش نه‌كات. با له‌و ناوه‌نده‌دا خۆی پارسه‌نگ راگرێت. باشترین كاروباریش میانڕه‌وێتییه‌كه‌یه‌تی، كه وا له نێوان كه‌مته‌رخه‌میی و توندوتیژییدا.
٧- لێكۆڵینه‌وه‌و سه‌رنجدان له به‌سه‌رهاتی ریابازان و زانینی چاره‌نووسیان: ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌خاته به‌رده‌م نه‌فس كه نه‌كه‌یت خۆ بخه‌یته سه‌ر ئه‌و مه‌به‌ست و دیدو هه‌ڵوێسته‌و خۆ بخه‌یته به‌ر سه‌رلێشێوانی ئه‌و چاره‌نووسه.
٨- دیراسه‌كردنی ئه‌و ده‌قانه‌ی هانی خواوویستی ده‌ده‌ن: كه به‌رده‌وام بیر ده‌خه‌نه‌وه‌و هۆشداریی ده‌ده‌نه موسوڵمان كه ئاگات له خۆ بێت، نه‌كه‌ویته ریاكاریی .. ئه‌و به‌رچاووڕوونییه‌ی كه ئه‌م ده‌قه پیرۆزانه دروستی ده‌كه‌ن - به پشتیوانی خوای گه‌وره- ده‌بنه پاڵنه‌ری خواوویستی. چونكه نه‌زانین هۆكارێكی سه‌ره‌كی گوناحكارییه.. كه‌سێك كه شتێك نه‌ناسێت، دژی ده‌وه‌ستێته‌وه. كه‌سێك گوناح نه‌زانێت چیه حه‌تمه‌ن ده‌كه‌وێته ناویه‌وه.. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ (بَلْ كَذَّبُواْ بِمَا لَمْ يُحِيطُواْ بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ) یونس/٣٩ واته: ئه‌وه‌یان به درۆ خسته‌وه كه‌په‌ییان پێنه‌بردو زانیارییان نه‌بوو له‌سه‌ریی. پێناسه‌و شیكارییشیان پێنه‌گه‌یشتبوو.
٩- له خۆپرسینه‌وه‌و هه‌ڵوێسته‌كردن بۆ موحاسه‌به‌ی نه‌فس: تا نوقسانیه‌كانی خۆی ببینێت و هه‌وڵی پڕكردنه‌وه‌یان بدات. تا خڵته‌وپڵته‌ی نییه‌تی لادات و رادات و مه‌به‌ستی پاك و پوختیی خواوویستی بۆ بمێنێته‌وه.
١٠- خۆته‌سلیم كردن به خوای گه‌وره و هانا بۆ بردنی: تا به‌سه‌ر خۆیدا زاڵ بێت. تا داوای یارمه‌تی لێ بكات. تا له به‌زاندنی نه‌فس و رێكخستنی حه‌زو ئاره‌زوه‌كانیدا پشتیوانی بێت.. ئه‌مه‌خاڵێكی زۆر گرنگه. هه‌ر كه‌سێك راستگۆیانه رووی له خوای میهره‌بان كرد، كه هاوكاریی بێت خوای گه‌وره به هانایه‌وه دێت و یارمه‌تی ده‌دات.. پێغه‌مبه‌ری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ جارێك له‌سه‌ر مینبه‌ر فه‌رمووی: (أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا هَذَا الشِّرْكَ فَإِنَّهُ أَخْفَى مِنْ دَبِيبِ النَّمْلِ. فَقَالَ لَهُ مَنْ شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَقُولَ وَكَيْفَ نَتَّقِيهِ وَهُوَ أَخْفَى مِنْ دَبِيبِ النَّمْلِ يَا رَسُولَ اللَّه؟ قَالَ قُولُوا اللَّهُمَّ إِنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ نُشْرِكَ بِكَ شَيْئًا نَعْلَمُهُ وَنَسْتَغْفِرُكَ لِمَا لَا نَعْلَمُه).[28] واته : هۆ خه‌ڵكینه خۆ له‌م شیركه (له ریابازیی) بپارێزن، كه له جێ پێی مێرووله شاراوه‌تره.یه‌كێك كه خوای گه‌وره ده‌یوویست بپرسێت، عه‌رزی كرد: جا چۆن خۆی لێ بپارێزین كه له جێ پێی مێرووله شاراوه‌تره؟ فه‌رمووی: بڵێن خوایه په‌نا ده‌گرین به تۆ له‌وه‌ی كه بزانین و هاوبه‌شێكت له شتێكدا بۆ بڕیار بده‌ین. داوای لێبوردنیشت لێ ده‌كه‌ین له هاوبه‌ش بۆ دانانێكدا بۆت، كه نه‌زانین وپه‌ی پێ نه‌به‌ین.
١١- هۆشبوون له‌وه‌ی كه هه‌موو شتێك و هه‌موو بزاوت وسره‌وتێك به‌پێی قه‌ده‌ری خوای گه‌وره‌یه: هه‌ر وه‌كو خوای گه‌وره ده‌رباره‌ی ئه‌وه ده‌فه‌رموێ: (مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ) الحدید/٢٢ واته: هه‌رچی بەڵاو موسیبه‌ت و دیارده‌یه‌كی سه‌خت به‌سه‌ر زه‌میندا دێت، (وه‌كوبوومه‌له‌رزه‌و لافاوو گرانی و هیتر) هه‌روه‌ها هه‌رچی بەڵاو كێشه‌و نوقسانیه‌ك دێته رێتان (وه‌كو نه‌خۆشی و وه‌جاخ كوێریی و هیتر) هه‌مووی هه‌ر له خوای گه‌وره‌وه‌یه. هه‌مووی پێشتر نوسراوه، هه‌موویان پێش خه‌لقبوونی ژیان وگه‌ردوون ومرۆڤ وپێش روودانی ئه‌و بەڵاو موسیبه‌تانه، تۆماركراوون و له كتێبدان. ئه‌مه‌ش به لای خوای گه‌وره‌وه ئاسانه.
مه‌خلووقات هه‌ر چه‌نده به‌هێزو زاناو لێهاتوو بن، هه‌ر له‌وه بێ دەسەڵاتترن كه سودێك - به بێ مۆڵه‌تی خوایی- به خۆیان یان به یه‌كتریی بگه‌ێنن. ناشتوانن زیانێك - كه خوای گه‌وره له چاره‌ی نووسیون- له خۆیانی دوور بخه‌نه‌وه. نه خاوه‌نی خۆیانن و نه خاوه‌نی كاریگه‌ریی ره‌ها.. خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێ: (إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ) الاعراف/١٩٤ واته: ئا ئه‌وانه‌ی ئێوه له جیاتی خوای گه‌وره هاناو هاواریان بۆ ده‌به‌ن، خۆ هه‌ر مه‌خلووق و په‌رستیاری وه‌كو خۆتانن! هه‌ر وه‌كو خۆتان بێ دەسەڵات و ده‌سته‌وسانن. ده ئه‌گه‌ر راست ده‌كه‌ن داوای شتێكیان لێ بكه‌ن داخۆ ده‌توانن بۆتان بهێننه دیی؟ ئه‌گه‌ر راست ده‌كه‌ن و ئه‌وانه خوان و سیفاتیان وه‌كو سیفه‌تی خوای كردگاره.. ده‌ی سا با داوایه‌كتان گیرا بكه‌ن وپێداوویستیه‌كتان ده‌بركه‌ن!
- هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ: : (إِنَّهُمْ لَن يُغْنُوا عَنكَ مِنَ اللَّهِ شَيئًا) الجاثية/١٩ واته: ئه‌گه‌ر شوێن دیدو رێبازو شه‌رع و به‌رنامه‌ی ئه‌وان (جووله‌كه‌و دیان وه‌كو له ئایه‌ته‌كانی پێشوویدا هاتووه) بكه‌ویت، ئه‌وان ناتوانن رێی هیچ شتێكت لێبگرن كه خوای گه‌وره به‌سه‌رت ده‌هێنێت.
وَصَلَّى اللَّه عَلَى سَيِّدنَا مُحَمَّد وَعَلَى آله وَصَحْبه وَسَلَّمَ تَسْلِيمًا
[1] سومعه له كوردیشدا به كاردێت بەڵام دووره له‌م مانایه‌وه له كوردییدا یه‌عنی كه‌سایه‌تی وه‌كو ده‌ڵێن سومعه.
[2] ئیبنومەنظوور: (لسان العرب ٨/١٦٥، ١٤/٢٩٦) لەگەڵ كورتكردنه‌وه‌ی.
[3] ئیبنوحەجەری عەسقەلانی: (فتح الباري 11/226) لەگەڵ كورتكردنه‌وه‌ی.
[4] بوخاری 6134/)، موسلیم (2986).
[5] نوسەری رەحمەتی هەر ئەوەندەی نوسیووە: ئیمامی ئه‌حمه‌د (٥/٤٢٨-٤٢٩). راستە وایە. هەروەها ئیمامی بەغەویی لە (شرح السنة/ 4/201). شێخی ئەلبانی رحمەاللە لە (سلسلة الأحادیث الصحیحة 2/671)دا دەفەرموێ: سەحیحە.
[6] (فتح الباری ١١/٣٣٧ له ئه‌نه‌سه‌وه خوالێی رازی بێت به (مه‌رفووع)یی).
[7] نوسەری رەحمەتی نوسیوێتی: (ابو داوود ٢/٢١٩ ژ٢٠٤٧، ترمذی ٣/٣٩٦ ژ١٠٨٦، ابن ماجە١/٥٩٧ ژ٨٥٨، داریمی ٢/١٣٣). راستە. بەڵام ئەمە بڕگەی فەرمودەیەکی ترە کە بوخاری (4802) و موسلیم (1466) گێڕاویانەتەوە، دیارە نوسەری بەڕێز ئەوەی لە ریوایەتی ترەوە وەرگرتووە.
[8] نوسەری رەحمەتی نوسیوێتی: (ترمذی٣/٣٩٥ژ١٠٨٥). راستە، هەروەها ئیبنوماجە (1967) بەڵام بە لەفزی (إِذَا خَطَبَ إِلَيْكُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ دِينَهُ وَخُلُقَهُ فَزَوِّجُوهُ، إِلَّا تَفْعَلُوا تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الأَرْضِ ، وَفَسَادٌ عَرِيضٌ) کە ئەلبانی رحمەاللە لە (صحیح سنن الترمذی )دا دەفەرموێ: حەسەنە.
[9] بوخاری (2655)، موسلیم (1904).
[10] نه‌سائی لە (السنن الصغری/ 3105)، ئەحمەد (22119)، داریمی (2341)، ئیبنوحیببان (4739)، حاکم (2452). ئەلبانی رحمەاللە بەو لەفزە دەفەرموێ: زەعیفە، بەڵام بە لەفزی (مَنْ غَزَا وَهُوَ لَا يُرِيدُ إِلَّا عِقَالًا فَلَهُ مَا نَوَى) لە (صحیح ابن ماجە/ 3049)دا دەفەرموێ: سەحیحە.
[11] بوخاری (2655)، موسلیم (1904).
[12] موسليم (4704)، ئەبوداوود (2123)، ئیبنوماجە (3696)، ئەحمەد (24247)، ئیبنوحیببان (555).
[13] بوخاری (2519)، موسلیم (3000) ئەمەش هەموو فەرموودەکەیە: (عَنْ أَبِي بَكْرَةَ رَضِيَ الله عَنْهُ قَالَ: مَدَحَ رَجُلٌ رَجُلًا عِنْدَ النَّبِيِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: فَقَالَ: "وَيْحَكَ قَطَعْتَ عُنُقَ صَاحِبِكَ قَطَعْتَ عُنُقَ صَاحِبِكَ مِرَارًا، إِذَا كَانَ أَحَدُكُمْ مَادِحًا صَاحِبَهُ لَا مَحَالَةَ فَلْيَقُلْ: أَحْسِبُ فُلَانًا وَاللَّهُ حَسِيبُهُ وَلَا أُزَكِّي عَلَى اللَّهِ أَحَدًا أَحْسِبُهُ إِنْ كَانَ يَعْلَمُ ذَاكَ كَذَا وَكَذَا).
[14] ئیمامی غەززالی لە (إحیاء علوم الدین 3/298) و ئیمامی ذەهەبی بە بێ ئاماژە بە سەنەدەکەی لە (الکبائر لاپەڕە/ 145) هێناوێتیەوە کە فەرمایشتی سەیدنا عەلی بێت خوا لێی رازی بێت. بەڵام پێناچێت سەنەدەکەی راست بێت. ئەبوحەییانی ئەندەلوسی لە (البحر المحیط 2/41)دا هێناوێتەیەوە کە قەولی ئەبوسولەیمانی دارانییە.
[15] ئيبنوماجە (4245)، بوصەيری لە (مصباح الزجاجة /4/246)، مونذری لە (الترغيب والترهيب/ 3/170) شێخی ئەلبانی رحمە الله لە (صحیح ابن ماجە/ 3442) داهێناوێتییەوەو دەفەرموێ: سەحيحە.
[16] وه‌كو زانا خواوویسته‌كان كه چوونه‌ته لای ده‌سەڵاتدارانی كافرو زاڵم، وه‌كو حه‌سه‌نی به‌سریی و حه‌ججاجی كوڕی یوسفی سه‌قه‌فی یان ئیمامی ئیبنوته‌یمه‌و قازانی فه‌رمانده‌ی ته‌تار..
[17] غه‌ززالی: (احیاء علوم الدین 4/378).
* ده‌ڵێن كه‌سه‌یدنا عیسا عَلَيهِ السَّلَام فەرموویەتی: هه‌ر كه‌سێك ته‌نها له خوا بترسێت خوای گه‌وره واده‌كات هه‌موو خه‌ڵكی لێی بترسن.
[18] له كاتێكدا كه ئه‌و حه‌ججاجی كوڕی یوسفی سه‌قه‌فیی به كافر ده‌زانی! حه‌ججاجیش پێشتر قوتابی ئه‌و بوو. دوای بوونی به قه‌سابی به‌شه‌ركوژ یه‌كجار چووه لای شێخی به‌سریی، به‌ڵام ئه‌و جاره‌ش نه‌یوێرا هیچ بێ ئه‌ده‌بیه‌كی به‌رامبه‌ر بكات.
[19] عبد الرحمن رأفت الباشا: (صور من حیاة التابعین لاپەڕە/١٧-٢٢ لەگەڵ کورتکردنەوەیدا).
[20] موسليم (4804)، ترمذی (2082)، ئەحمەد (6401)،
[21] به كوفه‌و به‌سره ده‌وترا (العراقان: واتە هەردوو عێراقەکە) بڕوانه:( لسان العرب 10/248 مادة: عرق).
[22] عامر كه به‌شه‌عبی ناسراوه و زانایه‌كی ئێجگار شاره‌زابوو زیاتر له(500) یاوه‌ری دیبوو له شێخ حه‌سه‌نی به‌سریش شاره‌زاتربوو.
[23] المزی: (تهذیب الكمال 6/113ـ114) و (صور من حیاة التابعین/ ل23ـ27) به كورت كردنەوەوه.
[24] ئەبوداوود (2519)، ترمذی (1644)، ئەحمەد (141، 157)، بەیهیقی (17982). ئەلبانی رحمەاللە لە (ضعیف أبي داود/ 541)و لە ( ضعیف الجامع الصغیر/ 6397)دا دەفەرموێ: زەعیفە.
[25] ئەحمەد (23119)، بەیهیقی (6831). ئەلبانی رحمەاللە لە (صحیح الجامع الصغیر/1555)دا دەفەرموێ: سەحیحە.
[26] موسلیم (1905)، نەسائی (3137)، ئەحمەد (2/322).
[27] بوخاری (3027)، موسليم (5305).
[28]ئەحمەد(4/403)، مونذری لە (الترغیب والترهیب 1/76) شێخی ئەلبانی رحمه الله له (صحیح الترغیب والترهیب/33) دا به حه‌سه‌نی داناوه.