ئەرکمان

پاراستنی مەنهەجەکەی ئەهلی سووننەت و جەماعەتە

مامۆستا كرێكار

هەنگاوی یەکەم: پێم وایە  دەبێت (مەنهەجی ئەهلی سوننەت و جەماعەت بە دیدو تێڕوانین و پێناسەی سەلەف) روون بکەینەوە. ئەمە دوو روکنە:

١ـ دەبێ بزانین سەلەف کێن؟:

سەلەف: بریتین لە (نەوەی یاوەران و تابیعین و تابیعی تابیعین)ە. ئەمە ئەو سێ سەدەیە کە پێغەمبەری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مەدحی کردوون کە فەرموویەتی: (خَيْرُ النَّاسِ قَرْنِي ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ)[1] واتە: باشترین نەوەی خەڵکی خەڵکەکەی زەمانی منە، پاشان ئەوانەی بەدوایاندا دێن، پاشان ئەوانەی بەدوای ئەواندا دێن.

   ئیمامی ئەحمەدی کوڕی حەنبەل رحمە اللە (١٦٤ـ٢٤١ ک/780ـ855) گەورە پێشەوای تابیعی تابیعینە. ئیمامی نەسائی رحمە اللە (٢١٥ـ٣٠٣ ک/ 829ـ915ز) کۆتایانە. ئەوانەی لە دوای یاوەرانەوە تا (ساڵی ٣٠٠ ی کۆچی) لەسەر دیدو رێبازی یاوەران بوون پێیان دەوترێت سەلەف. هەروەها ئەوانەی لەو ساڵە بە دواوە هاتوون. بەو مەرجەی هەر لەسەر مەنهەجەکەی سەلەف بووبن. بۆ نموونە: فەرموودەوان دارەقوتنی (٣٠٦ـ٣٨٥ ک / 832ـ921ز) یان (350 ساڵ) دواتر وەکو ئیمامی ئیبنوتەیمییە (٦٦١ـ٧٢٨ک / 1264ـ1328ز) یان (900 ساڵ) دواتر وەکو ئیمام محمـد بن عبدالوهاب رحمەاللە (١١١٥ـ١٢٠٦ک / 1703ـ1791ز) یان (1000 هەزار ساڵ) دواتر وەکو ئیمامی شەوکانی (١١٧٣ـ١٣٠٧ک / 1832ـ1890ز) کە پێش 126 ساڵ لەمەوبەر کۆچی دوایی کردووە. هەر لەسەر دیدو ڕیی سەلەف بوون بۆیە بە پێشەوایانی ئەهلی سووننەت و جەماعەت حسێبن. ئەگەرچی شەوکانی پێشتر شیعەی زەیدی بوو.

   بە تەنها ژیان لەو ماوە زەمەنییەدا بەس نییە بۆ شاهێدیدان لەسەر سەلەفییبوون. خۆ زۆرینەی کۆمەڵە لاڕێ و گومڕاکانیش هەر لەو سەردەمەدا دەرکەوتن:

ـ چ ئەوانەی لە بازنە گشتیەکەی ئەهلی سووننەت و جەماعەتدابوون وەکو:

١ـ خەواریج: یەکەمین کۆمەڵ بوو کە لە بازنە مەرکەزییەکەی دیدو رێی یاوەران دەرچوون. خەواریج لەسەر دەستی نافع الازرقدا لە (ساڵی 64 ک) بوون بە کۆمەڵێکی سیاسی/عەقائیدیی سەربەخۆ.

٢ـ موعتەزیلە: وەکو شێخ سەفەر الحەوالی لە شەرحی عەقیدەی طەحاویەکەیدا ساغی کردۆتەوە ئەمان  لە ساڵی 105 ک دا لەسەر دەستی واصلی کوڕی عطاء (٨٠ـ١٣١ک) دەرکەوتن.

٣ـ ئەشعەرییەکان: ئەبولحەسەنی ئەشعەریی رحمەاللە ٢٦٠ـ٣٢٤ک ـ کە پێشتر موعتەزیلە بوو ـ دامەزرێنەری بوو.

٤ـ ماتۆریدییەکان: (وەکو کۆمەڵێکی کەلامیی بەرگریوانی ئەهلی سووننەت بە رێبەری ئەبومەنصوری ماتۆریدیی رحمە اللەـ کە ساڵی 333 ک کۆچی دوایی کردـ بە رووی موعتەزیلەکاندا دەرکەوتن.

ـ چ ئەوانەی لە دەرەوەی ئەو بازنەیەدا بوون (وەکو رافیزەو مورجیئەو قەدەرییەو جەهمییە) کە تێیاندا بوو پێشەوایانی سەلەف لەسەر بەکافردانانیان کۆبوون، وەکو جەهمییەکان. کە عبداللەی کوڕی موبارەک رحمەاللە (١١٨ـ١٨١ک / 688ـ751ز) دەیفەرموو: ئەوانە لە ئوممەتی صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نین.

   کەوابوو لەوە دلنیا بین کە دەوترێت دیدی سەلەف واتە دیدو ڕیی یاوەران و شوێنکەوتوانیان.

٢ـ دەبێ بزانین مەنهەجی سەلەف چییە؟

مەنهەج: لە رووی زمانەوانییەوە: بریتیە لە ڕێگای دیارو ئاشکرا[2]. ـ لە رووی زاراوەییەوە بریتییە لە دیدی و ڕێ.

مەنهەجی سەلەف: ئەو دیدو پێناسەو رێساو بەرنامەیەی کە نەوەی یاوەران و تابیعین و تابیعی تابیعینی لەسەر بووە. ئیمامی ئیبنوتەیمییە دەفەرموێ: (ئەوە بەڵگە نەوویستە کە ئەگەر هەر کەسێک وورد سەرنج بداتە قورئان و سووننەت و ئەوەی کە کۆمەڵەکانی ئەهلی سوننەت و جەماعەت لەسەری رێکەوتوون، زوو هەست دەکات کە هەموو خێرو چاکەیەک لە باوەڕو گوفتارو کردارو بەهای پەسەند، وا لای نەوەکانی باشترین سەدەکانی ئوممەت کە بریتین لە یاوەران و ئەوانەی بە دوایاندا هاتن و ئەوانەش کە بە دوای ئەواندا هاتن، ئەمانە کە پێغەمبەری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مەدحی کردوون.. بە چەندەها بەڵگە ئەوە سەلمێنراوە کە ئەوان (سەلەف) چاکتربوون لە نەوەکانی دوای ئەوان (خەلەف) لە زانین و کردەوەو باوەڕو پەیبردن و دینداریی و راست و درووستی خواپەرستیدا. ئەوان چارەسەری هەموو کێشەو ئاڵۆزییەکی تێگەیشتنن.. کەس ئەمە رەت ناکاتەوە مەگەر کەسێک بە لووتبەرزیی خۆی ئەمەی وەکو بەڵگەنەوویستی ئیسلامەتی قبووڵ نەبێت. کەسی واش دیارە کە خوای گەورە دوای درک کردن بە حەقیقەتی دینەکە گومڕای کردووە)..[3]

بە تایبەتی لە نووسینی پێشەوایانی سەردەمانی یەکەمینی ئەم ئوممەتەـ زۆر جارـ بە مەنهەجی سەلەف دەوترا: شەریعەت.. کە دیارە مەبەست لێی هەر فیقهەکە نەبووە، ئەوەی کە لە نەوەکانی دواییدا ناونرا شەریعەت.. سەلەف کە دەیانفەرموو: شەریعەت مەبەستیان هەموو لایەنێکی ئەم دینە بوو کە پێغەمبەری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ هێنابووی. لە روانگەی ئەو ئایەتەوە کە دەفەرموێ: (ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ) الجاثیة/18 واتە: پاشان جەنابتمان خستە سەر شەریعەتێک (دیدو رێبازێک) دەی سا جەنابیشت شوێنی کەوەو پێوەی پابەندبە، شوێن هەواوهەوەسی ئەو کەسانە مەکەوە کە نازانن. ئیمامی ئیبنوتەیمییە رحمە اللە دەفەرموێ: (شەریعەت: ووشەیەکی گشتگیریی تەوەرە مانایە. هەموو کارو بەرپرسێتییەک دەگرێتەوە کە چاکسازیی دین و دنیای تێدایە. شەریعەت واتە: کتێبەکەی خوای گەورەو سوونەتی پێغەمبەری خوا صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و ئەوەی کە سەلەف (پێشینان)ی ئەم ئومەتەی لەسەرد بوون، لە عەقائیدو خواپەرستیی و کاروکردەوەو بەڕێوەبەردنی سیاسەت و رێکخستنی بارودۆخ و کاربەدەستێتیی و بەرپرسێتی و مووچەدان و بەخشین.. کەس بۆی نییە لە رەفتارکردنییدا لە رێکخستنی کاروبارو کردەوەو هەڵسوکەوتی سیاسەت و رەفتارییدا لە هیچ شتێکی شەریعەت دەرچێت. جا لە بنەما ئەسڵەکانی بێت یان لە لقی ئەحکامەکانی). [4]

   کەوابوو کە دەوترێت مەنهەجی سەلەف دەبێ ئەوە روون و ئاشکرا بێت کە هەموو رەهەندو لایەنەکانی عەقیدەو رێساکانی دیدی فیکریی و پێناسەی گەردوون و ژیان و مرۆڤ و بانگەوازو بەرنامەی پەروەردەبوون و بزاوتی گۆڕانکاریی و یاساو دەستوور داڕشتن و ئاڕاستەی کۆمەڵگەو دەوڵەت دەگرێتەوە. هەر یەک لەمانە بە جیا بێت یان تێهەڵكێش بێت لەگەڵ ئەوانی تردا، هەر دەبێت لەو سەرچاوانەی قورئان و سووننەت و کۆڕا (ئیجماع) ەوە هاتبێت.

   تێگەیشتن و چۆنیەتی شوێنکەوتنی ئەم مەنهەجە هەر دەبێت بە پێی پێناسەی خودی سەلەف بێت. دیدو ڕێی سەرجەمیان مەنهەجەکەیە، نەک راوبۆچوونی یەکێکیان. چونکە کەس ـ غەیری پێغەمبەران علیهم السلام ـ مەعسووم نیە. هەر کامێک لە پێشڕەوانی سەلەف قابیلی ئەوە بووە کە بکەوێتە هەڵەوە. بۆ ئەمەش ئیمامی ئیبنوتەیمییە رحمە اللە دەفەرموێ: (ئەهلی حەق و سوونەت پێشەوای شوێنکەوتنیان هەر پێغەمبەری خوایە صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. دەبێ بزانرێت کە مەعسووم (بێ گوناح و بێ هەڵە) هەر جەنابی ئەوو کۆڕا (ئیجماع)ی سەلەفە. هەموو یەک یەکی سەلەف ئەگەری راست و هەڵەیان هەیە).[5]

   ئیمامی ئیبنوته‌یمیه‌ رحمه‌ الله‌ لەم تێگەیشتنە رەسەنەوەیەتی کە دەفەرموێ: (بۆیه‌ دینی موسوڵمانان له‌سه‌ر: شوێنكه‌وتنی قورئان و سوننه‌تی پێغەمبەری خوا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ و ئه‌وه‌ی ئوممه‌ت له‌سه‌ری كۆبۆوه‌، دامه‌زراوه‌.. ئه‌م سێ بنه‌مایه (قورئان و سوونەت و کۆڕا: ئیجماع)‌ سێ ئه‌سڵی مه‌عسوومی دوور له‌ هه‌ڵه‌و لادان و سه‌رپێچین، له‌ هه‌ر شتێكیشدا كه‌ ئوممه‌ته‌كه‌ راجوێ بوون له‌سه‌ریی ده‌بێت بیگێڕنه‌وه‌ بۆ حوكمی خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ).  مجموع الفتاوى (20/164)

 هەنگاوی دووەم: ـ دەبێ ئەم مەنهەجە لە کێ بیپارێزین؟  بۆ ئاڵقەی سێیەم

دەبێ ئەم مەنهەجە لەمانە بپارێزین

١ـ لە عەلەمانییەت: لە (جوداکردنەوەی دین و سیاسەت) و (دین بۆ تاک نەک بۆ کۆمەڵگا) و(دەستووری عەلەمانییەت و سەروەرێتی یاسا) و هیتر.

٢ـ لە شیعە: لە مەسەلەکانی (ئیمامەت و خیلافەت) و (سەلامەتی قورئان) و(هەڵوێستی دروست لە یاوەران) و (زەواجی موتعە) و (سیاسەتی ئێرانیزمیی) و هیتر.  

٣ـ لە موعتەزیلە: لە مەسەلەکانی: (سیفاتی خوای گەورە)، (ئەقڵ و نەقڵ)، (گۆڕینی حوکم و نەسخ بوونەوە) و(واتای ووشە: دلالة الالفاظ) و هیتر.

٤ـ لە عەقلانیی و قورئانییەکان: لە مەسەلەکانی: (بەڵگەکاریی فەرموودە)، ( وەرگرتنی فەرموودەی ئاحاد) و (شەرعێتی کۆڕا: ئیجماع) و ( باڵادەستی هزر بەسەر شەرعدا) و هیتر.

٥ـ لە خەواریج: لە مەسەلەکانی(تەکفیر) و  (العذر بالجهل) و (دارولئیسلام و دارولکوفر) و (یەکدیدیی) و (کوشتاری ئەهلی ئیمان) و هیتر.

٦ـ لە هەندێ بۆچوونی ئەشعەرێتی: لە مەسەلەکانی (باوەڕو گومان) و (ناوەکانی خوای گەورە) و (تەئویلی سیفاتی خوا)و (پێناسەی کوفر) و( شۆڕشکردن دژی حاکمی کافر) و هیتر. 

٧ـ لە مەدخەلییەکان وجەهمییەو مورجیئەی سەردەم: لە مەسەلەکانی ( پێناسەی ئیمان) و (پێناسەی کوفر) و (ئیستیخلاف و حاکمێتی) و (جیهاد).

٨ـ لە صۆفیگەریی: (لە مەسەلەکانی وحدة الوجود) و (ئەبدال و ئەقطاب) و (هانابردن بۆ مردوو) و (بیدعە) و هیتر.

٩ـ لە یەکگرتوو و "ئیسلامی سیاسی": لە مەسەلەکانی (وەلاء و بەراء: موفاصەلە)و (دیموکراسیخوازیی) و هیتر.

١٠ـ لە ئینتیمای ئەعرابێتی: لە (شلگیریی دینداریی)و (گوێنەدان بە روکنەکانی کۆمەڵکاریی، کە: ئیمان و هیجرەت و جیهادو ئیواء و نوسرەتن کە لە ئایەتی حەفتاودووی سورەتی ئەنفالدا هاتووە)و هیتر. واللە اعلم.

 ئەمما چۆن؟

   ئەوە ـ خواش زاناترە ـ من وا دەزانم بە وەرگرتنی دیدو تێڕووانین و پێناسەو ڕێ و هەڵوێست و بزاوتی ئیمامی ئیبنوتەیمییەـ بە گشتگیرییەکەی ـ دەبێت، چونکە واقیعی ئێستای ئێمە لە زۆرینەی لایەکانیەوە لە زەمانەکەی ئەو دەچێت.